Vila Pilar, “a casa das bruxas” (1913)

A vila Pilar actualmente como Casa da Xuventude. Foto F. Padín

A fasquía do Vigo de 1913, reflectía unha urbe inqueda, dinámica e inzada de proxectos. A cidade, que contaba con arredor de 41.000 habitantes, ocupaba daquela a aba do monte do Castro e estendíase pola marxe da ría, e debido ao seu rápido crecemento, estaba en condicións de ser considerada como a máis moderna das cidades de Galicia. Cunha baía estimada das mellores de Europa e un porto con intensa actividade comercial e pesqueira, contaba ademais cunha importante puxanza industrial: salgadoiros, fábricas de conserva, e unha cada vez máis vigorosa construción naval; tamén dispoñía de fabrica de papel, de curtidos e refinería de petróleo. Aberta ao mundo, estaba comunicada con Inglaterra desde 1873 a través do “Cable Inglés” e sumaba, nese tempo, 37 consulados, entre os que estaban a maioría dos estados americanos, incluído EE.UU, e lugares tan afastados como a Turquía otomá ou a mesma Rusia. A parte moderna da cidade estaba formada por espazosas rúas con elegantes edificacións que atraían a atención dos viaxeiros. A cidade contaba así mesmo cunha importante vida social animada por sete asociacións culturais e recreativas; e, segundo a «Guía turística de 1912», publicación editada por “Hijos de Ribadeneyra” a cidade dispoñía de 13 farmacias 15 avogados e 35 médicos. Engadía, ademais, a seguinte relación de servizos e administracións: «Tiene Escuela Superior de Industrias, Escuela Observatorio Meteorológico, Juzgado de primera instancia, Registro de la Propiedad, Cámara de Comercio, Industria y Navegación, Comandancia de Artillería, de Ingenieros, Parque Administrativo de Suministros, Hospital militar y civil, Aduana y Estación Sanitaria de Primera Clase».

Vigo á comezos do século pasado. F. Pacheco

O chalé “El Pilar”, sede da actual Casa da Xuventude do concello de Vigo, é un edificio construído en 1913 polo arquitecto José Franco Montes como vivenda para Camilo Teijeiro Martín. Situado na antiga estrada de Baiona (hoxe rúa López Mora), foi no seu tempo, edificado nunha zona arborada desde onde se podía ver a praia, e formaba parte dun ensanche moderno destinado a albergar vivendas unifamiliares para residencia dos fogares máis acomodadas de Vigo. O encanto deste propósito urbanístico fixo á esta área merecente do apelativo “Cidade-xardín“.

Vila Pilar e a Casa de Rosendo Silva (1900. Pacewicz), a dereita, son os únicos exemplares vivos da desaparecida cidade-xardín de Vigo. (Tomada de Glaucopis nº 23. Foto (A.F.P)

“A casa das bruxas”. Foto F. Padín

A imaxinación popular, capaz de crear mundos quiméricos, foi quen de asignarlle  o nome de “A casa das bruxas” a este edificio, que sumaba méritos abondo para tal escolla: unha mansión agochada tralas árbores e cun tipo de arquitectura en discordancia co resto da que se construía na cidade, pero sobre todo, pola forma cónica dos torreóns que semellaban os chapeus dunhas bruxas, listas para lanzar o seus meigallos ás persoas que se atreveran a mirala.

Pouco despois do pasamento de Camilo Teijeiro (o seu primeiro morador), acontecido o 16 de xullo de 1927, o edificio pasou á mans de Ignacio Fernández Reyes,⁽¹⁾ quen tamén falecería no chalé  en setembro do ano 1938. O inmoble acabou formando parte do patrimonio municipal, trala aprobación en Pleno de 12 de abril de 1984, do convenio entre o concello e a «Inmobiliaria Gallega El Pilar S.L» para a cesión á cidade da finca -incluído o chalé- El Pilar. O concello, recoñecía aos propietarios da parcela cedida, a posibilidade de utilizar o volume non consumido na mencionada parcela en calquera outro solar, aínda que non pertencera ao PERI de López Mora.⁽²⁾ . Tras unha mínima remodelación, o edificio, por decisión do pleno municipal de 31 de maio de 1985, pasaría a converterse na Casa da Xuventude.⁽³⁾

Obtención da licenza

Os documentos gardados nos arquivos municipais son o testemuño das actuacións e funcionamento destas institucións, serven de garantía aos dereitos da cidadanía e, co paso do tempo, convértense en fontes para a historia. Se aceptamos como certas as afirmacións realizadas, habería que catalogar de irresponsables aos gobernos municipais de Vigo, que mantiveron e manteñen na máis absoluta desatención o arquivo municipal que actualmente está instalado nos sotos da Casa Consistorial. Acomodado en dependencias insuficientes, en ruíns condicións, e baixo a xestión de funcionarios municipais sen capacitación técnica para ese quefacer, o “depósito” continúa á espera de espazo digno, recursos técnicos e humanos, e do día no que un arquivista se ocupe da organización, clasificación e descrición da documentación.

Neste sórdido lugar, e dentro dunha carpeta de cartón con peche de cinta negra, encontramos o «Expediente a Camilo Teijeiro para construír finca [sic] en la carretera de Bayona. (c.pl). I.P. José Franco Montes (octubre, 1913)».

Portada Expediente

Solicitude Licenza

O 27 de outubro de 1913, Camilo Teijeiro Martín, do que máis adiante farase un breve apunte biográfico, dirixíase por escrito á Excma. Corporación Municipal de Vigo co seguinte e breve texto:

A la Excema. Corporación Municipal de Vigo
Camilo Teijeiro Martín, vecino de esta ciudad a la Excma. Corporación Municipal expone: que deseando construir en su finca de la carretera de Bayona, una casa, con arreglo a los planos adjuntos.
Suplica a la misma se digne acordar le sea concedido el correspondiente permiso.

                                                                                            Vigo a 27 de octubre 1913
                                                                                                       Camilo Teijeiro

Planos presentados coa solicitude. De esquerda a dereita: Fachada lateral (norte), Fachada Principal (oeste), Fachada lateral (sur)

Como era o máis común naqueles tempos, a tramitación do expediente fíxose con moita dilixencia, de xeito que o 14 de novembro, pasados algo máis de 15 días de efectuada a solicitude, a corporación, presidida polo alcalde Francisco Lago Álvarez⁽⁴⁾, en sesión plenaria acordaba a aprobación do informe realizado pola Comisión de obras e, en lóxica correspondencia, concedía a licenza de obra solicitada.

O informe, elaborado pola Comisión, incluía unha serie de compromisos para o promotor, o primeiro referíase ao pago da cantidade de 482,70 pts, correspondente ao importe do arbitrio municipal sobre construcións⁽⁵⁾. Subliñábase ademais, en correspondencia co obxectivo de mellora das infraestruturas sanitarias urbanas, a necesidade de instalar retretes con sifón hidráulico con intermedio de interruptor e de sifón; e tamén, loitando contra o rexeitamento da Cámara da Propiedade Urbana, incluíase outra obriga, a de executar a beirarrúa en toda a fronte da finca; debendo ademais construír o cerrume á mesma distancia do eixe da estrada que, o establecido para cerrado da finca estremeira de D. Salustiano García; e coa advertencia de que, unha vez ultimados os traballos, serían recoñecidos polos Facultativos Municipais, a fin de que certificasen se se suxeitaban ou non aos planos presentados; se se cumpriran as condicións de hixiene necesaria e, finalmente, se foran cumpridas as condicións que se indicaban no ditame.

Camilo Teijeiro Martín, o promotor.

Camilo Teijeiro Martín naceu en 1862. Contraeu matrimonio con Pilar Hermida Cameselle, e froito desa unión naceron Camilo, Pilar e Rosa. O 16 de xullo de 1927, tras unha longa enfermidade que no asento do rexistro civil se describía como “debilidade senil,” produciuse o seu pasamento, tiña 65 anos. As dúas cronolóxicas máis elocuentes das publicadas polos xornais glosaban moi sucintamente a súa figura: o xornal El Ideal Gallego⁽⁶⁾, destacaba a súa antiga pertenza ao orfeón “La Oliva”, ao tempo que facía referencia a amputación dunha perna, á que recentemente o finado fora sometido; mentres, na cronolóxica do Faro de Vigo, publicada un día despois do seu deceso, o redactor compendiaba desta maneira a súa vida:

                      Era el Sr. Teijeiro una persona conocidísima en esta ciudad, en donde contaba con muchísimas amistades. Dotado de una excelente voz de tenor, fue elemento valiosísimo del orfeón La Oliva, en la época de la creación de esta laureada colectividad y aún en bastantes años de su existencia. Su carácter expansivo y jovial, habíale granjeado sinceras simpatías.

                 En la Aduana de Vigo era muy estimado de sus jefes y compañeros, por su competencia y alboriosidad. Reciban nuestro más sentido pásame su desconsolada viuda, hijos, hijos políticos, hermano y demás familia.

Faro de Vigo 27.07.1927

Non existen, que saibamos, biografías publicadas ás que recorrer para poder referir con maior precisión a vida do Sr. Teijeiro Martín, e tampouco son moi espléndidas as fontes bibliográficas existentes, reducíndose así as posibilidades de acadar contestación a algunhas interrogantes. Quedará, polo tanto, sen resolver unha cuestión que podería ser de maior interese: como un cidadán que, segundo o Faro de Vigo fora nomeado interinamente escribinte da Aduana de Vigo con 24, e que se mantivo como funcionario desta dependencia ata a xubilación⁽⁷⁾ , estaría en condicións económicas para enfrontar o custo dunha edificación tan singular e nun lugar tan exclusivo?. Segundo as informacións conseguidas, a única posible explicación acharíase na súa hipotética condición de indiano, que a periodista Magis Iglesias (nada en Vigo), lle asigna no libro «Fuimos nosotras: Las primeras parlamentarias de la democracia». Despois de ter indagado nun variado repertorio de fontes: no portal de arquivos españois (PARES), na Fundación Penzol, nas diferentes publicacións incluídas na Biblioteca dixital de Galicia (Galiciana), no Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra e nas Hemerotecas dixitais do Faro de Vigo e da Voz de Galicia, e na mesma Casa da Xuventude, á conxectura da periodista viguesa non foi posible validada.

Parella a actividade profesional como funcionario da Aduana, Camilo Teijeiro Martín, desenvolveu con gran implicación a súa gran afección, a música. Dotado dunha excelente voz de tenor foi elemento de moita valía do orfeón A Oliva desde a súa creación en 1885 e da posterior «Sociedade Coral La Oliva», que co tempo se convertería nun dos clubs culturais e recreativos máis activos da cidade. Ademais da actividade interpretativa, o promotor de Vila Pilar desenvolvería un importante labor na vida orgánica da asociación coral. O 21 de decembro de 1886, coincidindo practicamente co comezo do seu traballo na Aduana, o Faro de Vigo informaba da elección de directiva na sociedade coral que comezaría o seu mandato no ano 87; para a vicepresidencia dun equipo que presidía Francisco Ulloa, resultaría nomeado D. Camilo Teijeiro. Tamén na seguinte xunta de goberno, escollida para rexer o seu destino desde comezo do ano 1889, participaría, pero desta vez, ocupándose das funcións de depositario⁽⁸⁾ . No ano 1891 cabe destacar a súa contribución, desde unha das vogalías, na «Comisión Organizadora do Certame Musical» que articulada pola sociedade La Oliva, pretendía potenciar e dar esplendor aos concorridos festexos que, para o desfrute da veciñanza⁽⁹⁾ celebrábanse nos veráns na cidade.

Mentres Camilo Teijeiro Martín conseguía, tanto no eido laboral, co recoñecemento ao seu labor na Aduana; como no persoal, dando satisfacción as súas aspiracións artísticas e lúdicas a través, fundamentalmente, da participación no orfeón e na sociedade coral “La Oliva”; na esfera do familiar ía a ter que vivir un autentico drama, a morte prematura do seu fillo de nome homónimo.

Faro de Vigo 28.01.1917

Camilo Teijeiro Hermida nado en Vigo o 28 de febreiro de 1891⁽¹⁰⁾ , mostrouse, na súa corta vida, como un mozo implicado e aplicado nos estudos, e máis tarde, como un prometedor funcionario de Aduanas. Cursou, con gran aproveitamento e recoñecemento, estudos no «Colexio cívico militar María Auxiliadora». O 26 de xuño de 1904, xornal “Faro de Vigo” participaba aos seus lectores os resultados acadados polo alumnado do colexio nas probas realizadas no «Instituto xeral Técnico de Pontevedra» destacando ao alumnado coas mellores cualificacións obtidas, citaba, entre outros, a matricula de honor en matemáticas de 3º curso por parte de xove Camilo Teijeiro Hermida⁽¹¹⁾. Outra mostra máis da súa competencia académica deuse cando, con 15 anos e sendo aínda alumno do colexio María Auxiliadora, superaba as probas de ingreso no Corpo pericial de Aduanas⁽¹²⁾. O mesmo diario, o 30 de setembro de 1908, encargarías de dar a coñecer o seu traslado a Madrid para prepararse para o ingreso no citado corpo.

Rematada a formación, o novo Pericial, obtería o cargo de administrador da Aduana de Pontecesures. Camilo Teijeiro Hermida contaba tan só con 25 anos cando a sombría figura da morte, en forma de fulminante enfermidade, saíu ao seu encontro. O acontecemento causou gran conmoción na cidade e foron abundantes as condolencia recibidas. A necrolóxica publicada polo Faro de Vigo, resaltaba «la gran manifestación de duelo que supuso la conducción del cadáver», poñendo énfase no feito de que o féretro fora conducido a ombros dos seus amigos desde a casa familiar “Villa El Pilar”, a onde volvera a residir tralo inicio da doenza, ata o cemiterio de Pereiró.

José Franco Montes, o arquitecto.

José Franco Montes (1879-1939), naceu en Vigo no seo dunha familia acomodada; a súa nai foi Matilde Domonte, e o seu pai Manuel Franco Franco, contratista de obras e participe na política local como concelleiro. O futuro arquitecto, cursou os estudos de bacharelato no colexio dos xesuítas de Camposancos, en A Guarda, e unha vez finalizadas estas aprendizaxes matriculouse na Academia de Belas Artes de San Fernando⁽¹³⁾ en Madrid, titulándose no 1903, cando contaba con 24 anos.

José Franco Montes, comporía familia con Emérita Fernández Díez, con que casaría en setembro de 1915⁽¹⁴⁾. O matrimonio tivo unha filla, Matilde, que chegado o momento, contraería matrimonio co diplomático, político, escritor e poeta Manuel Santiago Thomás de Carranza e de Luque-Romero (marqués de la Sala de Partinico). Emérita deixaría viúvo a José o 10 de xuño de 1936,⁽¹⁵⁾ .

El Pueblo Gallego. 10.07.1937

Co título no peto, o recen graduado volve a súa vila natal, e rapidamente, consegue ocupación en diferentes quefaceres. Ademais do exercicio libre da profesión de arquitecto, montaría o estudio na rúa Duque de La Victoria nº 63,^(16), desenvolvería docencia na Escola de Artes Industriais,⁽¹⁷⁾ á que se incorpora en 1904, nomeado polo ministerio de Instrución Pública⁽¹⁸⁾ para impartir a materia de Construcción de Máquinas e Instalacións eléctricas; posteriormente, en 1905 acadaría, por oposición, a praza de profesor de Construcción e Mecánica Xeral. Nese mesmo ano, o concello desígnao arquitecto das obras da periferia da cidade e, un ano despois, o congreso de arquitectos celebrado en Santiago de Compostela elíxeo para ocupar a vicepresidencia da Asociación de Arquitectos de Galicia, entidade constituída por iniciativa do propio congreso. Para a presidencia elixiríase a Siro Borrajo e para a secretaría a Jacobo Estenz⁽¹⁹⁾.

A vinculación profesional de arquitecto e concello resultaría efémera, pronto sería destituído do seu cargo. A orixe do seu cese enmárcase na liorta sostida entre o colectivo de mestres de obras e o de arquitectos. A partir da supresión definitiva da titulación de mestre de obras o 5 de maio de 1871, estes virían limitadas as súas competencias profesionais; podían seguir realizando obra privada, pero quedaba na man dos arquitectos, en exclusiva, o proxecto e a construción dos edificios monumentais. Nesta conxuntura, os arquitectos organízanse e, como antes se dixo, dan vida á Asociación de Arquitectos de Galicia, organismo que nacía co cometido principal de combater a intrusión dos mestres de obras nos concellos. Das situacións existentes, o caso de Jenaro de La Fuente, naquel momento director facultativo das obras municipais en Vigo, era o que concitaba a maior atención do colectivo de arquitectos. A asociación demandou a Jenaro de La Fuente, e como consecuencia, José Franco Montes sería, no mesmo ano 1907 cesado do seu cargo no concello. Pese ás disposicións e sentenzas favorables aos arquitectos, o consistorio vigués mantivo a Jenaro de La Fuente no seu posto ata a súa morte,  acontecida no ano 1922.

Así mesmo, tras un proceso por desacato perdería tamén o posto de profesor na escola de industriais. Das vicisitudes acontecidas naquel tempo, tanto no concello como na escola de Artes, resulta ilustrativa a nota enviada ao Claustro de profesores da escola, por un grupo de exalumnos. Nela, os antigos discentes reclamaban a atención do organismo docente sobre a as consecuencias dunhas verbas pronunciadas nunha sesión do concello de Vigo por Manuel Borrajo Borrajo, tenente de alcalde e vogal da xunta directiva da Escola, pedindo a destitución de José Díaz Casabuena, naquel momento profesor de Física e Química da institución educativa. O grupo de exalumnos, pregáballe ao Claustro, “evitase la repetición de un hecho tan arbitrario y antireglamentario como el que ya ocurrió con el que fué profesor de Mecánica y Construcción general D. José Franco Montes“⁽²⁰⁾ .

Estes contratempos acaecidos nos comezos da súa vida profesional, non minguarían a súa decidida vocación de participación na vida activa da súa cidade. Os datos extraídos de fontes hemerográficas que se van presentando a partir de agora, axudaran a configurar o perfil deste persoeiro que explorou, non só o campo estritamente profesional, senón que mantivo unha folgada presenza, tanto na vida asociativa como na política.

En 1908 colabora na fundación da Cámara da Propiedade Urbana de Vigo; en 1909 sae elixido secretario do Partido Liberal de Vigo; e, en decembro dese mesmo ano, ocupa o cargo de concelleiro de urbanismo tras ser elixido na lista uzarista-liberal⁽²¹⁾ no proceso electoral realizado ao albur da lei de agosto de 1907, que fora promovida polo goberno Maura⁽²²⁾. A corporación estaría presidida polo eximio Manuel Diego Santos. Outra iniciativa do coñecido como “Goberno largo de Maura” formulada tamén en 1909, implicaría a un xove Franco Montes na súa faceta social máis reivindicativa. Foi o “Proxecto de Comunicacións Marítimas“, que incluía entre outras medidas, a imposición dun gravame sobre a tonelaxe que os buques satisfarían no porto onde realizasen operacións de tráfico de mercadorías e pasaxeiros. O imposto, que se cuantificaba sobre cada tonelada de rexistro neto, afectaría ás embarcacións de vapor hispanas e estranxeiras en navegación de altura con carga ou pasaxe a bordo. Ao entender dos afectados, este gravame tería moi graves consecuencias, xa que paralizaría o comercio de importación e exportación e afectaría determinadamente ás relacións comerciais con América.

Esta disposición, que concerniría sobre todo aos portos do noroeste español, foi fortemente contestada en Galicia e concitaría a repulsa de todos os sectores prexudicados. Un dos actos de rexeitamento máis destacado foi a convocatoria dun mitin que se celebrou o 10 de xaneiro de 1910 no Teatro Principal da Coruña (actualmente Rosalía de Castro) . Ao acto político concorreron representacións de todas as entidades e gremios cuxa existencia dependía principalmente do movemento marítimo que producían os transatlánticos estranxeiros.

Os representantes de Vigo, organizaron a viaxe a Coruña en forma de caravana automobilística. Entre a numerosa representación asistente, encontrábase o arquitecto José Franco Montes. Na volta a Vigo, a expedición, ao seu paso por Santiago, fixo un alto para visitar a “Porta Santa“. A efeméride quedou inmortalizada pola instantánea tomada polo redactor de Vida Gallega⁽²³⁾ .

Foto na Porta Santa. Vida Gallega. Ano I nº 2. Febreiro 1909 -De esquerda á dereita- Sentados: D. José Curbera, fabricante de conservas; Sr. Rodríguez Bonín, enxeñeiro; D. José Franco, arquitecto; “aldeano anónimo”; Sr. Landín, avogado. De pé: Sr. Solá, director de Vida Gallega; D. Eduaro Posada; Sr. Durán, consignatario e banqueiro; Sr. Posada, avogado e exalcalde de Vigo; Sr. Eijo, canónigo; D. Manuel Diego Santos, concelleiro; D. Francisco Tapias e Julio Curbera, fabricantes de conservas.

En 1916, o arquitecto sumou a súas actividades profesionais unha nova responsabilidade. Con motivo do falecemento de Manuel Felipe Quintana, que ocupaba a praza de arquitecto diocesano, o bispado de Tui, para substituílo, contratou a José Franco Montes. A posición adquirida constituiría unha importante prerrogativa para o arquitecto, xa que a partir dela presentábaselle a oportunidade de realizar obras de carácter relixioso⁽²⁴⁾ .

Anos despois, José Franco Montes formaría parte da corporación municipal corporativista de Vigo. En 1929, cando a ditadura de Primo de Rivera entraba no seu derradeiro período,  na cidade viguesa íase a dar, a nivel municipal, unha situación con trazos esperpénticos. Vigo vivía unha época de grandes e ilusionadores proxectos, entre eles, a preparación da tan desexada Exposición Internacional de Pesca, prevista para o ano 1935. A cabeza da Corporación municipal encontrábase Mauro Alonso Gimenez Cuenca, membro da Liga de Defensores de Vigo, organización condescendente co primorriverismo e que habitaba o concello desde 1923. O alcalde Mauro Alonso, sabedor de que o período de cohabitación coa ditadura estaba rematado decidiu dimitir do seu cargo. Perante desta situación, o gobernador civil de Pontevedra, dise que a suxestión do presidente da cámara de comercio Tomás Mirambell, considerou resolver a situación a través da formación dunha corporación “corporativista”. Os edís elixiríanse entre  a diversidade institucional, asociativa, sindical, etc., da cidade;  desde a cámara de comercio ata a unión de entidades viguesas, pasando pola federación gremial de patróns, a cámara da propiedade urbana, a asociación de navieiros e consignatarios, a unión de fabricantes de conserva, os colexios profesionais, organizacións recreativas, etc. José Franco Montes, entraría na corporación en representación da cámara da propiedade urbana. O periodista Gerardo González Martín, lembrando este histórico episodio escribía no xornal El Pueblo Gallego o 1 de agosto de 1989, “xusto es decir que, ideologías al margen, proporcionó al Ayuntamiento un buen edil de larga tayectoria, como fué el arquitecto José Franco Montes“.

Formando parte da corporación corporativista presidida por Alfredo Pérez Viondi, Franco Montes foi designado vocal efectivo da renovada Xunta de Goberno da Caixa de Aforros Municipal de Vigo⁽²⁵⁾. En xuño dese mesmo ano de 1929 o edil Franco Montes, daría mostra dunha actitude de gran dureza, impiedade e clasismo cando, no seo da Comisión Permanente do concello, presenta un voto particular en contra da decisión deste organismo, de: “aumentar los medicamentos que ha de facilitar a los pobres la Beneficiencia Municipal”. (El Pueblo Gallego 13.07.1929)

Un ano despois, novembro de 1930, presenta a renuncia a primeira tenencia de alcaldía que ostentaba alegando incompatibilidades coas súas ocupacións, sendo substituído por Antonio Augusti Montado. Non tardaría moito en recuperar esta responsabilidade, en xaneiro de 1931, e con motivo da reorganización do concello resulta novamente elixido tenente de alcalde. Na votación correspondente acadaría 18 votos sobre 31, os outros dous electos serían: Casiano Méndez con 19 votos e Augusto Viso con 17⁽²⁶⁾ .

A traxectoria política de Franco Montes foi, cando menos, acomodadiza; pasou de concelleiro liberal, na primeira década do século XX, a participar na corporación corporativista; e, no comezo da “guerra civil”, a proposta do Gobernador Civil, e en representación da Cámara de Propiedade⁽²⁷⁾, sería designado vogal da xestora da Deputación Provincial. No ano 1938, ocupou a tenencia de alcaldía no concello vigués, chegando a converterse en rexedor en funcións. No mesmo 1938 e, en representación do distrito de Vigo-Tui, volvería a formar parte dunha nova xestora do organismo Provincial, que presidiría o representante do distrito de Caldas-Cambados, Jacobo Rey Daviña ⁽²⁸⁾. (El Pueblo Gallego 04.10.1938).

Volvendo ao percorrido biográfico cronolóxico, lembrar o súa clara toma de  posición trala disolución da “La Compañía de Jesús”, orde relixiosa con implantación no eido educativo da cidade. A esluición da Orde -decreto de 23 de xaneiro de 1932–, xerou un gran descontento nun nidio sector da sociedade viguesa. O 4 de febreiro do mesmo ano presentáronse no colexio, para facerse cargo da finca e dos edificios, o Gobernador Civil da provincia (Manuel Insua Sánchez), o alcalde de Lavadores (José Antela Conde) e o director do Instituto Nacional de Segunda Ensinanza de Vigo (Alejandro Díaz Blanco). Tralo desaloxo, os xesuítas trasladáronse á domicilios particulares de “significadas persoas da localidade”. Tamén, nesta ocasión, o arquitecto tomou partido. Segundo consta no Diario do Colexio, a finais do mes de agosto de 1931 unha comisión de exalumnos –Javier Navarrete, José Franco Montes, Mauro Alonso, Victoriano Ballesteros, etc.– viaxou a Madrid para “pedir al Presidente del Consejo de Ministros en favor de los religiosos, amenazados con expulsión y confiscación de bienes, según el proyecto de Constitución”. Tamén, a Asociación de Pais de Familia, á que pertencía o arquitecto, dirixiu varias instancias ao Goberno para protestar pola disolución decretada e para solicitar que non se interrompera a vida escolar no colexio

A sublevación militar de xullo de 1936, trouxo á cidade episodios horrendos como o vivido na Porta do Sol cando o capitán Carrero ordenou disparar a queimarroupa sobre a multitude congregada. Hai 25 vítimas documentadas nos rexistros civís, as primeiras da contenda en Galicia. Pero ademais iríase creando un contexto represivo onde se desenvolverían todo tipo de arbitrariedades, entre elas, a extorsión organizada a través das “Suscripciones Patrióticas”.

A necesidade de obter medios económicos e sobre todo de ouro, fixo que La Junta de Defensa Nacional o 19 de agosto de 1936 interviñera centralizando a captación de recursos, o que se fixo a través da emisión da correspondente orde. Esta disposición supuxo o comezo da “Suscripción Nacional”. Habilitáronse tres contas correntes, unha para a subscrición en metálico, outra para a subscrición en ouro e a terceira para cuantificar os donativos dos empregados públicos. A poboación, que xa estaba familiarizada coas subscricións para atender situacións extraordinarias da máis diversa índole, viuse afectada agora polas coaccións, propaganda e a febre colaboracionista, articuladas desde o bando sublevado, coa perversa finalidade de desatar unha competición entre as persoas, vilas e provincias, para ver quen proporcionaba máis cantidade de ouro, xoias, diñeiro, alimentos, etc.

Moi pronto estas prácticas plasmáronse en realidade na cidade viguesa. O diario  local El Pueblo Gallego de 18 de agosto de 1936, publica unha primeira listaxe da “Suscripción nacional de oro y alhajas con destino al tesoro público” postulación promovida pola “Junta Nacional de Burgos”.  Segundo o diario local, José Franco Montes, doa, no local da Caixa de Aforros Municipal de Vigo, un peso aproximado en xoias de 200 g, cantidade só superada na relación pola realizada por Estanislao Durán.

O 11 de setembro, o mesmo diario publica a lista de doantes á subscrición aberta nos locais da Cámara da Propiedade, pola contía de 1 peseta, para regalar as insignias da medalla de Vigo a Felipe Sánchez, comandante militar da praza; onde de novo, volve a figurar o nome do arquitecto. O 17 de setembro, tamén no Pueblo Gallego, volve a amosarse nunha nova listaxe, desta vez, aberta para conseguir recursos económicos para o “Comité Local Pro-Abastecimiento del Ejercito”. Nesta oportunidade o arquitecto colabora coa importante cifra de 500 ptas, a terceira máis importante das doazóns relacionadas.

Maqueta Plan Palacios

No mes de marzo de 1937, o seu nome volve a saír nos medios escritos. O xornal La Voz de Galicia do día 2 do mesmo mes, difundía a resolución do Tribunal Provincial do Contencioso Administrativo, pola que se ditaba sentenza sobre o recurso interposto contra o acordo do concello de Vigo de 26 de xaneiro de 1931, a través do cal, prestárase aprobación ao Proxecto de Ensanche, Extensión e Reforma interior da cidade de Vigo, redactado polo arquitecto Antonio Palacios. O Tribunal revocaba o acordo e suspendía a súa execución. O recurso presentado fora subscrito, entre outras persoas, por José Franco Montes, que actuaba en representación da Cámara da Propiedade Urbana⁽²⁹⁾. A Cámara, era clara na argumentación presentada no recurso contra o “Plan Palacios”, queríase evitar, dicía: “Los perjuicios que a los propietarios de solares les irroga el proyecto aprobado“.

Lamentar, que ata a actualidade, ningunha das corporacións municipais habidas se interesase pola recuperación da memoria deste ambicioso proxecto urbanístico. A modo de recoñecemento, e como mostra de sensibilidade pola historia da cidade, botase de menos algunha iniciativa que rescatase e dera relevancia a un deseño urbano que quedou en intento por mor dunha contumaz oposición empeñada na defensa dos intereses privados.

B.O.E 12.07.1938

O 9 de xuño de 1938, o Ministerio de Educación Nacional, nomea a Franco Montes, presidente do Patronato local de Formación Profesional de Vigo⁽³⁰⁾. En febreiro dese mesmo ano volve a mostrar o seu achegamento á nova administración municipal; agora, coa cesión gratuíta duns terreos na rúa García Barbón. Estes terreos, estiveran en litixio con anteriores corporacións, e sobre eles, o arquitecto obtivera varias sentenzas a favor emitidas polos tribunais. Á petición da alcaldía, “y guiado solamente por su amor a Vigo“, segundo se lía na nota emitida polo consistorio e publicada o 5 de febreiro de 1938 no diario El Pueblo Gallego, “ha cedido gratuitamente esos terrenos, que importan unha elevada cantidad, a benficio del pueblo, para que el ayuntamiento pueda completar la acera en la parte comprendida entre la calle Oporto y la de Canceleiro“. A corporación non democrática, aproveitaría a ocasión para extraer unha importante ensinanza-guía para orientar similares situacións de futuro, facíao nestes termos:

Al agradecer públicamente al señor Franco Montes su hermoso rasgo, y tener la satisfacción de comunicar esta grata noticia, es mi deseo recalcar su importancia en lo que atañe a la orientación futura a seguir, en cuestiones en las que puedan rozarse los intereses del Municipio y de los vecinos, y que deben resolverse siempre dentro de la mejor armonía
¡Arriba España:
Vigo, 4 de febrero de 1938. II Año Triunfal.

Pouco despois de rematada a guerra provocada polo golpe de Estado do 36, morre José Franco Montes.

Era o 31 de xullo de 1939, e o arquitecto contaba con 60 anos. Sería soterrado o 1 de agosto no mausoleo familiar do cemiterio de Pereiro. A necrolóxica do xornal Faro de Vigo, publicada o día 2⁽³¹⁾ , dicía así:

“En la tarde de ayer tuvo lugar la conducción al cementerio de Pereiró, del cadáver del arquitecto don José Franco Montes, distinguido convecino nuestro. El acto del sepelio constituyó una gran manifestación de duelo, figurando en la fúnebre comitiva numerosas personas de todas las clases sociales que quisieron rendir el postrero tributo de respeto y cariño al que en vida fué modelo de caballeros y amigos.

Presidían el duelo don Argimiro Martínez, párroco de Santiago el Mayor; el Comandante Militar de la Plaza, teniente coronel don Felipe Sánchez, y el Alcaide de Vigo don. Estanislao Durán Gómez. El duelo familiar lo integraban los sobrinos del finado, don Manuel y don Jesús Martínez Franco; Ilmos señores Ángulo, Suárez y Rivera: don Ignacio Fernández y don Daniel Alba.

También asistieron nutridas representaciones de la Diputación Provincial, Escuela Elemental del Trabajo. Patronato de Formación Profesional, Colegio de Arquitectos, Cámara de la Propiedad y Asociación de Antiguos Alumnos del Colegio del Apóstol Santiago.

Descanse en paz el inolvidable amigo y a su desconsolada hija doña Matilde Franco Fernán-Diez y demás familia, reiteramos la expresión de sentida v sincera condolencia.”

A súa obra desenvólvese desde 1904 ata o final da súa vida. Na primeira etapa creativa mostra un carácter renovador introducindo un modernismo ecléctico que acolle influencias da sezessión vienesa e da arquitectura pintoresca; para, máis adiante, adoptar unha liña máis convencional executando un renovado eclecticismo, e na parte final da súa vida profesional, seguir unha tendencia de carácter máis sobrio e clasicista. Entre os seus proxectos destacan:

… casa de vivendas para D. Ramón Posada na Avda de García Barbón nº 42 en Vigo (1904); o dificio para Francisco Prado Angones no paseo de Alfonso XII nº 31 en Vigo (1908); o edificio para o concello da Estrada, (1908-1916); a casa de vivendas para Joaquín Pérez Boullosa na Praza de Compostela nº 24 en Vigo (1910); a vivenda para José Cotos de Casas Reais nº 19 (1913) e na casa para Manuel González na rúa Caldeirería en Santiago de Compostela (1913); o chalé “Vila Pilar” para Camilo Teijeiro Martín en rúa López Mora nº 31 en Vigo (1913); a Igrexa de Santa Cristina da Ramallosa en Baiona (Pontevedra) (1917); o inmoble da rúa Oporto nº 7 en Vigo (1919); edificio para os irmáns Suárez no ángulo das rúas Montero Ríos e García Olloqui en Vigo (1920); a residencia de “Las Siervas de Jesús” na rúa Urzaiz nº 60 en Vigo (1921); o edificio de Ángel Senra en Vigo con fachadas ás rúas Policarpo Sanz, 6 e Príncipe, 3 (1922); o edificio de la calle López de Neira nº 36 en Vigo (1924); o inmoble da rúa Pracer Alto nº 41 en Vigo, (1925),o Colegio Apóstol Santiago Xesuítas na rúa Sanjurjo Badía en Vigo, (1926)…

Características do edificio

Vista desde o ángulo norte-oeste. Foto F. Padín

Unha “vila” é un concepto de vivenda residencial edificada no campo e pensada para o goce e descanso do seus promotores. Ideada polos patricios romanos, o seu propósito sigue vixente na actualidade. Asociada á cultura da cidade, a vila, prosperou sobre todo naqueles períodos de maior desenvolvemento metropolitano, tal como acontecía no Vigo do primeiro terzo do século XX.

As vilas suburbanas construídas nos ensanche-xardín a partir do século XIX foron concibidas polos arquitectos a partir, fundamentalmente, de dúas tipoloxías modelo: a vila clásica de tradición romana, e a casa rural de orixe inglés “cottage” ou suízo “chalet”; pero con idependencia da referencia, hai un común compartido na liña da arquitectura Pintoresca⁽³²⁾: a verticalidade, remarcada pola utilización de piñóns; a fantasía e irregularidade da silueta; a utilización intensiva da policromía; a esaxeración dos saíntes e de todos os elementos que favorecen as vistas (terrazas, “bow-windows”, balcóns, varandas, galerías, etc); pero, sobre todo, pola cuestión do emprazamento; o edificio situado nun vasto escenario paisaxista e cunha gran variedade de vistas.

O chalé Pilar é un exemplo expresivo da tipoloxía «vila suburbana», e xurdiu da habelencia de José Franco Montes, quen xa nos anos de estudo en Madrid tomara contacto con variadas revistas europeas as que, con gran repercusión, difundían proxectos de tipoloxía alpina. Segundo a publicación “A propósito de Villa Pilar, unha aproximación ao cottage suízo“, á revista «Der Architeht» (Viena), que era pródiga na divulgación de proxectos de vivendas exentas en estilo suízo, chegaba regularmente, ás mans do arquitecto.

Na coñecida popularmente como «a casa da bruxas» o pintoresco mesturouse co modernista, e no seu deseño o arquitecto incorporou referencias goticístas e neomedievalistas, estilos de gran aceptación nas sociedades europeas dese tempo; e en menor medida, anexou elementos ornamentais barrocos e rococós.

Fachada Sur.

Fachada Este.

Detalle do beiril do tellado.

Fiestra.

Mosaicos fachada Norte.

Banco fachada Norte.

Floreiros no xardín.

Fiestra.

Os corpos torreados rematados en agudos chapiteis, forman parte importante na definición plástica do edificio. A torre voada amosa unha fermosa galería de tipo «oriel-window» inglés, mentres que na máis alta o arquitecto sitúa sobre a pronunciada cuberta unhas orixinais bufardas que actúan como miradoiros elevados coa típica cubrición pintoresca de finxida estrutura substentadora de madeira, rematándose o conxunto cun agudo chapitel.

Balcón fachada leste.

Torreón en esquina de planta circular

Corpo torreado con bufardas

Soportal

En relación coa decoración exterior decer que os paramentos externos, construídos en cachotería recebada foron, posteriormente, pintados de cor ocre, agás as bandas lisas que enmarcan os vans, que se colorearon en marrón. O soportal, reúne variados elementos ornamentais de carácter ecléctico, destacando o gusto rococó dos capiteis e a decoración modernista das faixas que abrazan os fustes das columnas. A subliñar tamén a decoración do banco en esquina, situado na aresta norte da fachada oeste, consistente en teselas de azulexo con motivos heráldicos⁽³³⁾.

 

Soportal: faixa no fuste dunha das columnas

Banco en L decorado con azulexos e motivos heráldicos

Capitel do soportal

Na ornamentación das fachadas e mobiliario do xardín é profusa na utilización de mosaicos de azulexo. O azulexo, recurso decorativo arquitectónico, que afunde as súas raizames nos imperios mesopotámicos, e que posteriormente se nutriu das técnicas e aplicacións do mundo islámico, foi rescatado e case normalizado en moitos proxectos urbanos durante o século XIX, moi especialmente en Portugal e España.

O inmoble mantense hoxe sen alteracións, agás unha remodelación interior, feita no ano 1981 e destinada a albergar as dependencias da Casa da Xuventude (salón ce actos, diversos obradoiros, o servizo de documentación e publicacións, etc). A contorna, pola contra, sucumbiu ao ataque especulativo que sufriu unha zona na que convivían variados exemplos de vivendas residenciais de todas as tendencias: neomedieval, ecléctica, pintoresca, e rexionalista.

Chalé Martinez de las Riba

Plano: Fachada lateral (Indauchu 1908)

En España, a casa de campo de estilo suízo tivo unha presenza considerable e influíu apreciablemente nos rexionalismos vasco e montañés. Un expoñente certo é a obra de Leonardo Rucabado «chalé de Dª Nicolasa Martinez de las Ribas» (1908) situado na rúa Gregorio Revilla no barrio bilbaíno de Indauchu, edificación da que se conservan fotografías da época e documentos relativos á solicitude que no seu tempo se fixo ao concello de Bilbao para levar a cabo a súa construción. Tendo en conta as obvias coincidencias de trazos e detalles de ambas obras, e considerando que o proxecto de Franco está asinado en 1913 e o de Rucabado en 1906, cando este era xa un arquitecto moi coñecido, é razoable pensar que, ou ben o vigués inspirouse na obra do santanderino, ou que ambos tomaron como referencia  a mesma obra de estilo suízo.

REFERENCIAS

(1) Natural de Villavellid del oro/Valladolid (El Pueblo Gallego -1938 septiembre 28), o novo propietario, foi persoa destacada na vida política, social e económica dese tempo na cidade; entre outras actividades foi concelleiro corporativista durante a ditadura de Primo de Rivera; e, membro destacado da Cámara da Propiedade Urbana, para a que foi elixido en novembro de 1927, nunha das periódicas renovacións regulamentarias. (El Pueblo Gallego-1927 noviembre 15)

(2) La Voz de Galicia, venres, 13 de abril de 1984

(3) La Voz de Galicia, sábado, 1 de xuño de 1985

(4) Francisco Lago Álvarez, foi un empresario e político galego. Seguidor de Ángel Urzáiz. Foi elixido concelleiro en Vigo en 1911 formando parte da Candidatura popular. Foi alcalde da cidade de 1913 a 1916 e volveu ser alcalde de 1918 a 1920. Despois continuou como concelleiro e foi presidenta da Xunta de Obras do Porto en 1922. Presidente da Cámara da Propiedade Urbana (1923-1927). Foi deputado provincial en 1930. Nas eleccións municipais do 12 de abril de 1931 que significaron a proclamación da Segunda República, foi candidato monárquico, sendo elixido concelleiro.

(5) Copropietario xunto ao seu irmán da tenda de ultramarinos “España y sus colonias”, situada no número 32 da rúa Príncipe. Interpuxo recurso de alzada contra o acordo do concello que lle esixía o pago do arbitrio por ter edificado unha casa nas aforas da cidade de Vigo

(6) El Ideal Gallego 1927 julio 1

(7) O 9 de febreiro de 1886, o diario local El Faro de Vigo, daba a coñecer o seu nomeamento como escribinte interino desta oficina pública gobernamental. A confirmación do destino produciríase en xullo de 1886 (El Eco de Galicia: diario de la tarde: Num. 73 (28/07/1886) ). Nesta angueira manteríase ata a súa xubilación, a que acadaría coa categoría de oficial primeiro.

(8) (Faro de Vigo . 1888.12.28).

(9) (Faro de Vigo. 1891.02.25)

(10) (Faro de Vigo. 1891.03.01).

(11) (Faro de Vigo. 1904.06.26).

(12) (Faro de Vigo. 1906.07.05)

(13) A “Real Academia de Bellas Artes de San Fernando”, coa chegada da Iª República, redactáronse e aprobáronse novos estatutos (12 decembro 1873) e, a partir dese momento coñeceríase como Academia de Bellas Artes San Fernando, e dicir, desaparecía o título de real, pero seguía mantendo o padroado do santo rei. (https://realacademiabellasartessanfernando.com/es/academia/historia)

(14) La boda se celebro en la magnífica quinta “Villa aquilina” que la familia de la novia tiene en Lavadores y en la cual pasaron la luna de miel los contrayentes. Fueron padrinos doña Enriqueta Franco, hermana del novio y don Francisco Fernández Diez hermano de la novia. Por parte de ella actuaron de testigos D. José Pastoriza y D. Abelardo González y por parte de el D. Manuel Martinez y D. Roberto González Pastoriza. A causa del luto de la desposada, la ceremonia se celebro en familia. (El Diario de Pontevedra: periódico liberal: Año XXXII Número 9424 – 1915 septiembre 24)

(15) Vida Gallega : ilustración regional: Año XXVIII Número 669 – 1936 junio 30 LOS QUE MUEREN: Emérita Fernández Díez, esposa del arquitecto José Franco Montes

(16) Actual García Barbón, e anteriormente a 1868 -La Gloriosa- Circunvalación

(17) A Escola de Artes e Industrias de Vigo, foi creada por Real Decreto asinado pola raíña rexente María Cristina o 25 de xaneiro de 1901, aínda que o primeiro antecedente de estudos industriais na cidade viguesa remóntase ao ano 1886, coa fundación da Escola de Artes e Oficios. Tivo como primeiro director a Ramón Gasset Chinchilla (tío del filósofo), e no acto de inauguración impartiu unha conferencia o periodista e ensaísta do 98, Ramiro de Maeztu, anos antes de que o seu pensamento fixera crise e evolucionara cara posicións de conservadorismo extremo antiliberal, antidemocrático e antimarxista.

(18) (La Voz de Galicia, 27 de xaneiro de 1904)

(19) (La Voz de Galicia, 21 de novembro de 1906)

(20) (Faro de Vigo Venres 15 de Julio de 1910)

(21) Triunfante sobre candidatura republicana-socialista, no proceso electoral realizado ao albur da nova lei de agosto de 1907  (25).

(22) Desde a Lei municipal de 1877 as eleccións municipais celebrábanse cada dous anos e, en cada convocatoria renovábase a metade dos concelleiros que exercían o seu cargo por catro anos. Para poder votar era necesario der varón e ter máis de 25 anos. A nova lei de agosto de 1907, impulsada polo goberno conservador de Maura, presentábase como un instrumento rexenerador da vida política, e ao mesmo tempo, útil para seguir mantendo o dominio político dos partidos sustentadores do réxime monárquico. Os cambios engadidos non alteraron no substancial o a situación anterior,  pero a lei introducía apreciábeis novidades: impoñíase por primeira vez o sufraxio obrigatorio, establecéndose penas para os que non cumprisen; endurecíanse as condicións para ser candidato; e se establecía un sistema automático de elección naqueles distritos nos que se presentase un número de candidatos igual ou inferior ao número de postos a elixir, o que abría unha fenda suculenta para os manexos da oligarquía dominante. (https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/coruna/2016/06/27/primeras-elecciones-voto-obligatorio/0003_201606H27C4994.htm)

(23) Vida Gallega: Año I Número 2 – 1909 febreiro.

(24) Igrexa parroquial de Santa Cristina de A Ramallosa (1917) doada polo matrimonio de próceres Julián Valverde e Victoria Cadaval; o edificio e igrexa das “Siervas de Jesús” (1924) na rúa Urzaiz e o colexio dos xesuítas en Bellavista, (1924)

(25) El Pueblo Gallego: rotativo de la mañana: Año VI Número 1627 – 1929 maio 10.

(26) El Pueblo Gallego: rotativo de la mañana: Año VIII Número 2128 – 1931 xaneiro 29.

(27) El Pueblo Gallego : rotativo de la mañana: Año XIII Número 4154 – 1936 decembro 13

(28) Educouse na escola de seu pai en Compostela. Foi socio-xerente de Hijos de Simeón García en Vilagarcía de Arousa, e en 1927, durante a ditadura de Miguel Primo de Rivera, foi nomeado delegado provincial en Pontevedra do Monopolio de Petróleos. Deputado provincial en representación da Cámara de Comercio, Industria e Navegación de Vilagarcía de Arousa, foi presidente da Deputación de Pontevedra entre o 7 de outubro de 1938 e o 9 agosto de 1939, en plena guerra civil. Foi alcalde de Vilagarcía de Arousa, na ditadura franquista, de febreiro de 1952 ao 1 de xullo de 1965. En 1970 concedéuselle a Medalla ao Mérito no Traballo.[3] (https://gl.wikipedia.org/wiki/Jacobo_Rey_Davi%C3%B1a)

(29) Entidade privada, nacida a principios do século vinte para amparar, defender, fomentar e representar os intereses xerais dos propietarios.

(30) Boletín Oficial del Estado nº 599 de 12 de xuño de 1938.

(31) Nese mesmo día toma posesión como alcalde Estanislao Durán Gómez en substitución do dimitido Luis Suarez LLanos Menacho.

(32) Pintoresquismo: termo acuñado a finais do século VIII e principios do XIX (Nokolaus Prvner. Lo pintoresco en la Arquitectutra). Arquitectura pintoresquista: aquela que non bota man de linguaxes figurativos xa determinados. O pintoresquismo propón unha arquitectura que se presenta como unha reacción ou unha alternativa a prácticas de produción establecidas de maneira hexemónica. Pero, na súa orixe, o pintoresquismo aplicado á arquitectura tamén implica unha determinada relación do edifico respecto da paisaje; ou sexa, da natureza circundante tratada polo home dunha forma especial. Condición que se foi relativizando ao longo do tempo e deixou de ser determinante da condición pintoresca, xa que durante o século XX, son moitos os edificios que, presentando características específicas desta corrente, tieñen un emprazamento urbano en lotes cuxo ancho obstaculiza a posibilidade de incluir un tratamento paisaxístico particular. (Carlos Gustavo Giménez. 1941 Pintoresquismo y modernida locales…)

(33) O escudo está inspirado no dos Reis Católicos, conta coa aguia de San Xoán como soporte pero coa cabeza orientada cara á dereita, e no que están representadas, coas cores cambiadas, as seguintes armas:

– as de Castela; de gules -vermello-, e un castelo de ouro, ameado de tres ameas, con tres homenaxes, o do medio maior e cada homenaxe tamén con tres ameas, mamposteado -represéntase a separación da pedras- de sable -negro-; e aclarado -vans- ,de azur -azul-,
– as de León; de prata e un león de púrpura, coroado de ouro, lenguado e armado -cor das uñas- de gules;
– ás de Aragón; sobre campo de ouro, catro paus “gules” iguais entre sí.
– ás das Dúas Sicilias partido e franqueado; xefe (parte central vertical superior ) e puntas (parte central vertical inferior) de ouro; e catro paus de “gules”; flancos (destra e sinistra), de prata e unha aguia de sable -negro-, coroada de ouro, picada -pico con distinto esmalte que o corpo- e membrada -as patas con distinto esmalte do corpo- de gules.
– e finalmente, o emblema do reino de Granada de prata, é unha granada ao natural, rajada (deixa ver o seu interior) de “gules”, tallada -talo da flor – e hojada de dúas follas de sinople -cor verde intensa-.

Acompañan ao escudo as divisas: o xugo, o nó gordiano e o lema persoal de Fernando, “Tanto monta” abreviación de “tanto monta cortar como desatar”, é dicir “dá igual como se faga, o importante é que se consiga”; o feixe de frechas de Isabel; e por ultimo, as iniciais dos nomes dos reis católicos F e Y.

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. 1. 1. 1. 1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente formado a instancia de D. Camilo Teijeiro Martín, pedindo licenza para edificar unha casa no se solar situado na estrada de Baiona I. P. Arq. José Franco Montes, outubro de 1913.

            2. MAGIS IGLESIAS. Fuimos nosotras . Las primeras parlamentarias de la democracia. Debate-House Grupo Editorial.

            3. HEMEROTECA A.B.C. domingo 19 de xaneiro de 1909. Edición 1ª pax.12. El Mitín de La Coruña.

            4. EL IMPARCIAL 8 de marzo de 1909: Impuesto de tonelaje. Buscando La Solución.

            5. EDUARDO ROLLAND. Un siglo para el chalé El Pilar. La Voz de Galicia 01.12.2013 (http://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/2013/12/01/siglo-chale-pilar/0003_201312V1C8991.htm)

            6. MARÍA JESÚS FERNÁNDEZ BASCUAS. A casa consistorial da Estrada (Pontevedra), Obra sobranceira de José Franco Montes. A Estrada Miscelanea Histórica e cultural Num. 5 (2002)

            7. GACETA DE MADRID. 17 xuño 1909. Num.166. pax.168. Ministerio de Fomento. Lei sobre comunicacións marítimas.

            8. EL DEFENSOR DEL CONTRIBUYENTE. Contra el impuesto de tonelaje. Año VIII. Madrid 20 de enero de 1909. Num. 251. pax.1. (Biblioteca Nacional de España).

            9. JESÚS ÁNGEL SÁNCHEZ GARCÍA. Los maestros de obras en Galicia durante el siglo XIX. Actividad y conflictos legales. Actas del Tercer Congreso Nacional de Historia de la Construcción, Sevilla, 26-28 octubre 2000, eds. A. Graciani, S. Huerta, E. Rabasa, M. Tabales, Madrid: I. Juan de Herrera, SEdHC, U. Sevilla, Junta Andalucía, COAAT Granada, CEHOPU, 2000.

            10. FRANCISCO J. ARENAS CABELLO. La titulación de Aparejador. Evolución Histórica de sus atribuciones profesionales: Desde el Decreto Luján de 1885 hasta la Ley 38/1999 de Ordenación de la Edificación. Boletín de la Facultada de Derecho, num 26, 2005.

            11. IGLESIAS ROUCO, LENA SALADINA-GARRIDO RODRIGUEZ, JAIME. Vigo. Arquitectura Modernista 1900-1920. ISBN: 978-84-85665-03-7

            12. ANNE ZABALLA. Los palacetes olvidados de Bilbao. https://static1.squarespace.com/static/54f886f6e4b0e9aec8275c0d/t/59f8b7cdc830252d97f2b2ee/1509472236792/El+Ensanche+de+Bilbao+y+los+palacios+olvidados+del+barrio+de+Indautxu+%281915%29.pdf

            13. SACAR PARDO, J. “A propósito de Villa Pilar: una aproximación cottage suízo”. Museo de Pontevedra, vol. XLI, 1987, pp.

            14. PEDRO NAVASCUÉS. Historia de la Real Academia de Bellas Artes San Fernando. https://realacademiabellasartessanfernando.com/es/academia/historia.

            15. CARLOS GUSTAVO GIMÉNEZ. 1941: Pintoresquismo y mdernidad locales. La aparición de la custión en textos de Alberto Prebisch y Alejo Martínez. http://www.iaa.fadu.uba.ar/publicaciones/critica/0203.pdf

            16. NIKOLAUS PRVNER. Lo pintoresco en la arquitectura. Por el doctor Nikolaus Pevsner-leído ante el Royal Institute of British Architects, 25 de noviembre de 1947

Edificio Mülder (1910)

O edificio Mülder, situado no cruzamento das rúas Montero Ríos e Pablo Morillo, revélase como a pinga modernista máis destacada do primeiro ensanche vigués, onde convive harmoniosamente cun entorno arquitectónico mestizo: edificacións historicistas, eclecticistas e mesmo aquelas que, en maior ou menor medida, seguían os criterios racionalistas do movemento moderno.

O chamado proxecto de “Nova Poboación”, que ordenaba urbanísticamente a zona, tivo como destacado impulsor ao promotor inmobiliario e urbanista Emilio García Olloqui, e comprendía: nove rueiros para futuros edificios; unha zona para o entretemento, concibida inicialmente como praza asoportalada, a actual Alameda; e, a construción dun peirao que pecharía o porto desde a batería de A Laxe ata a parte baixa da rúa do Ramal⁽¹⁾.

García Olloqui, polifacético persoeiro que foi ademais poeta épico e diplomático, recibira, a través do decreto de 23 de decembro de 1870 a autorización para construír, a súa costa e risco e sen subvención do Estado, obras nos terreos gañados ao mar nas inmediacións do molle de A Laxe. Este promotor, desenvolvería as súas ideas urbanísticas a partir de proxectos realizados con anterioridade por diferentes enxeñeiros. Os primeiros plans de ensanche corresponderan a Fausto Caballero (1807) e José Müller (1810), e foran retomados máis tarde por Agustín Marcoartú (1841) e José María Pérez (1853). Pero estes proxectos non chegarían a aplicarse, ou como ocorreu co plano de José Mª Pérez, fracasaría na súa implantación ao poñelo en práctica nun barrio que, devagar, se fora consolidando durante o tempo de discusión do bosquexo. Con todo, no ano 1860 o enxeñeiro Joaquín Bellido, adaptaría este último plano á realidade existente, pero sen conseguir a súa execución completa. Só se chegaría a realizar unha pequena parte, que posteriormente se coñecería como o “Ensanche de García Olloqui”.

A empresa “Nuevo Vigo”, que representaba a García Olloqui na concesión, non completaría as actividades previstas. Tres anos máis tarde de iniciado o outorgamento, a adxudicación foi cedida á “Empresa de los terrenos y muelle del puerto de Vigo“, que xestionaba Manuel Bárcena y Franco. Finalmente, a nova barriada construída diferiu bastante dos planos de José Mª Pérez, principalmente no relativo ao emprazamento da Alameda, que o enxeñeiro situaba no borde do mar, e que finalmente foi instalada sobre a rúa Victoria.

Nese espazo construíble, por iniciativa das clases altas, en moitos casos foráneas, irían asomando unha diversidade de edificacións que, ou ben se dispoñían como residencia, ou como inversión para a súa explotación a través do réxime de alugueiro.

Obtención da licenza

O trámite de solicitude de licenza para a construción do edificio foi iniciado polo promotor Enrique Mülder que se dirixiu á corporación viguesa, rexida daquela polo alcalde Manuel Diego Santos, a través da correspondente instancia, datada o 15 de xaneiro de 1910. Con prontitude, cinco días máis tarde, o alcalde a través da pertinente providencia daba curso a solicitude para que a comisión de Obras do concello informará sobre a viabilidade da petición. O informe non se fixo esperar, o 24 de xaneiro, o director facultativo das obras municipais, Jenaro de la Fuente y Dominguez, propoñía á corporación que concederá a licenza, previo pago das cantidades estipuladas: 2123,52 pts, en concepto de arbitrio municipal e 858,41 pts pola rede de sumidoiros da Avda de Montero Ríos e polo da rúa Pablo Morillo. Ademais, establecíase no informe a obriga de instalación de retretes con sifón hidráulico con intermedio de interruptor de sifón. En sesión celebrada o 26 de xaneiro, a corporación municipal acordou a aprobación do informe, e, consecuentemente a concesión da licenza de obra.

A inclusión da rede de sumidoiros e a condición da instalación de inodoros recollía a inquedanza dos hixienistas europeos que, alarmados pola situación sanitaria dos barrios populares das grandes cidades, propagaban a necesidade de mellorar as infraestruturas sanitarias urbanas. É nesta década cando as institucións, tamén as municipais, comezan a redacción de normativas, e a dispoñer nos protocolos para a obtención de licencias de construción de edificios cláusulas que incorporaban as debidas medidas profilácticas. Neste eido cabe destacar a figura do enxeñeiro García Arenal, que no ano 1897, proxectando o abastecemento de auga para a cidade de Vigo, aportaba datos de consumo de auga na cidade e de mortalidade por febres tifoides, salientando así a relación causa/efecto entre hixiene e doenza.

No transcurso da tramitación, e como encargado da construción da casa, xorde a figura de Manuel Gómez Román, a quen se debe o proxecto, pero que por motivo de non estar titulado (adquiriría a condición de arquitecto en 1917), non puido asinalo, sendo substituído na rúbrica polo arquitecto Manuel Felipe Quintana. Gómez Román reclamaría nun escrito presentado o 23 de febreiro a tala das árbores existentes na liña de fachada da Avda de Montero Ríos, como medida indispensable para poder executar os traballos a el encomendades na referida construción.

Enrique Mülder Palmer

No traballo de rescate da memoria, son frecuentes as ocasións nas que as fontes vólvense esquivas. Persoas que no seu momento tiveron presenza e mesmo protagonismo en moitos eidos da vida da cidade, como é o caso, non emerxen nas fontes hemerográficas coa presenza esperada. No caso do noso investigado: a través da Biblioteca dixital Galiciana, da Hemeroteca más Voz, da Voz de Galicia, non foi posible atopar, en ningunha delas, reseña que proporcionara as datas e precedentes biográficos básicos sobre o que estruturar a súa historia. Tivemos, xa que logo, que aproximarnos a un numeroso e disperso grupo de referencias de prensa para tratar de encontrar aqueles trazos que orientaron as súas realizacións persoais e profesionais, e que serán amosadas fora de todo criterio cronolóxico.

Enrique Mülder Palmer, “súbdito holandés” segundo a única información atopada sobre a súa nacionalidade, casa en Vigo, con Fany Pérez Sala o 17 de novembro de 1887⁽²⁾. O matrimonio terá unha única filla, Enriqueta, que en 1911 casaría con Agustín Tenreiro Rodríguez, socio de la importante casa comercial “Sres. Sobrinos de J. Pastor” e daquela, o seu apoderado no porto de Vigo. Máis tarde ocuparía a xefatura da Sucursal do “Banco Pastor”, nesta cidade.

Outra das escasas informacións de ámbito persoal e familiar, aparecida o 14 de decembro de 1906 no diario pontevedrés “La Correspondencia Gallega”, daba conta do falecemento da súa nai nos seguintes termos: En el Haya, la respetable señora madre del agente de la Compañía Hamburguesa en el Puerto de Vigo, nuestro estimado amigo D. Enrique Mülder a quien enviamos la expresión de nuestro sentimiento por desgracia tan irreparable.

Unha das últimas novas, neste eido de circunstancias persoais, relaciona a Enrique Mülder co seu país de procedencia, poñendo en evidencia compromiso e solidariedade cos seus paisanos. A finais de 1899, impulsa en Vigo unha subscrición en axuda dos “Boers”, cando este colectivo de colonos de orixe neerlandés se encontraba en pleno conflito armado contra o Imperio Británico. Os bóeres, coñecidos tamén polo apelativo afrikáneres, fundaran a mediados do século XIX no territorio da actual Sudáfrica, o Estado libre de Orange e a República de Transvaal. Ambas repúblicas finalmente serían extinguidas trala vitoria das forzas británicas na segunda das guerras bóeres, ocorrida entre o 11 de outubro de 1889 e o 31 de maio de 1902. O diario lugués “La Idea Moderna”, o 8 de febreiro de 1902, difundía desta maneira, o resultado da recadación: El súbdito holandés D. Enrique Mülder ha remitido ya a su país dos listas de donantes, que publicó un periódico de la Haya con un sueldo [sic] muy laudatorio para dicha ciudad.

A súa vertente fraternal manifestouse tamén no ámbito local. Para remediar no posible, o revés sufrido polos donos do vapor Balbina o 19 se febreiro de 1897. A embarcación, que carecía de seguro fórase a pique tras tocar no baixo “El Carballo”. Enrique Mülder, coa cantidade de 2.500 reais, encabezou unha subscrición pública de axuda⁽³⁾.

O denotado como “xove comerciante”, na nota que o xornal “Crónica de Pontevedra” facía da súa voda o 18 novembro 1887; a partir dese ano, comeza a ter maior presenza nas novas periodísticas, tanto no ámbito comercial como doutras actividades profesionais que foi exercendo, e de xeito paseniño, a súa figura ía emerxendo nos eidos sociais, culturais e mesmo político da cidade viguesa.

Unha das primeiras e coñecidas actividades profesionais de Enrique Mülder, sería a de representante da compañía “Galicia Fin Maaschapp”⁽⁴⁾, a empresa holandesa que conseguira facerse coa explotación das minas de estaño de Pentes e Pinouta na Gudiña.

A riqueza mineralóxica de Galicia naquel tempo, como ocorre actualmente, concitaba a atención depredadora das grandes empresas extractoras. Estas compañías, fieis aos seus protocolos fraudulentos, comezan cunha campaña de promesas sobre a creación de postos de traballo e de mellora da vida económica das comarcas afectadas, e comprometíanse a adoptar as medidas precisas para salvagardar o medio ambiente; e unha vez rematada a explotación, ademais, responsabilizábase da realización dos traballos de recuperación dos solos degradados a fin de, dicían, “converter eses espazos en auténticos bosques e zonas de entretemento”.

Actualmente na sección B da mina Mina da Penouta extráese o mineral chamado coltan (abreviatura de columbo-tantalita);⁽⁵⁾ que contén tantalio e niobio. Este mineral encóntrase depositado nas balsas e escombreira que quedaron cando a mina se clausurou, sen restaurar, en 1985. Dado que o coltan, tornouse fundamental para a industria das comunicacións, (esmartphones, tablets, etc), a industria espacial e a biomédica; a depredación volveu a renacer. A portavocía da empresa Strategic Minerals Spain, a actual explotadora da mina, declarou recentemente que o actual aproveitamento daría para 12 ou 13 anos. A historia vólvese a repetir co mesmo balance de perdedores e gañadores. Pero xa daquela, a conciencia do patrimonio común e a súa posible explotación estaba presente. O xornalista, que redacta a información (Voz de Galicia. 26. enero. 1890) referida a chegada de material e maquinaria para a explotación das minas, concluía a crónica co seguinte parágrafo: Celebramos mucho que se vaya conociendo y sabiendo apreciar cuanta es la riqueza minerológica de Galicia y que comience su explotación, si bien lamentamos que los capitales del País no se dediquen a estos trabajos y tengan que venir compañías extranjeras a explotar lo que tenemos en nuestra casa.

Enrique Mülder, tivo no ámbito comercial unha presenza destacada. Novas de prensa, como a publicada polo diario El Eco de Galicia o 28 de outubro de 1893, así o acreditan. O xornal refería a chegada ao porto, “a cargo del Sr. Mülder”, dun cargamento de petróleo da marca Gallo, “traídos por tres pataches e un pailebote”, e anunciaba, “para el mismo señor” a próxima arribada de importantes cargamentos da mesma mercadoría. Na breve referencia publicada no número 311 (20 de xullo de 1926) da revista Vida Gallega, con motivo do seu pasamento, referíase ao finado destacándoo como o presidente do consello de administración da “Sociedad Anónima Depósito Español de Carbones“.

Pero a principal actividade profesional de Enrique Mülder Palmer e a que o acompañou durante toda a sua vida activa foi a consignataria. Ata a súa retirada, ocorrida en torno ao ano 1922, representou na cidade de Vigo á importantes compañías navieiras, cuxa sede foi cambiando o emprazamento a medida que a zona íase urbanizando: ata 1906, asentou a axencia no número 54 da rúa Victoria; posteriormente e ata o ano 1913, situaríase na Praza de Elduayen, fronte ao molle de embarque de pasaxeiros, nun edificio que acababan de construír; para, finalmente, instalar a casa consignataria nun local da Avda. de Montero Ríos situado fronte ao edificio da Aduana.

Vida Gallega 1904

La Correspondencia Gallega 1907

La Correspondencia Gallega 1912

As compañías navieiras das que Enrique Mülder foi o seu axente xeral foron: a “Compañía Hamburguesa Sudamericana”, que dispuña de vapores de correo con destino a Rio de la Plata e escalas en Lisboa, Montevideo, Buenos Aires, e no Brasil con escalas en Pernambuco, Rio de Janeiro e Santos; a “Compañía Hamburg-América-Line”, con vapores de correo a Cuba e Mexico, e con escalas na Habana, e nas cidades mexicanas de Veracruz e Tampico. En 1905, encargaríase, ademais, do despacho da “Mala Real Dinamarquesa”, que por convenio pasara a ser levada pola Hamburg Amérika Line.

Nos comezos do século XX, a Compañía Hamburguesa Sudamericana, formaba parte, xunto compañía Arrotegui de Antonio Conde, e a Mala Real Inglesa, de Estanislao Durán, do núcleo duro das navieiras actuantes desde Vigo. E segundo se mencionaba na publicidade, todos os seus buques estaban dotados de todos os adiantos modernos: luxosas instalacións para os pasaxeiros de 1ª clase; contando tamén os de 3ª con excepcionais comodidades. Levaban camareiros e cociñeiros españois, magníficas liteiras, a comida é típica española, e a asistencia médica era gratuíta. Entre os buques máis destacados das compañías representadas por Enrique Mülder, encontrábanse: o “Cap Roca”; o “Cap Villano”, incorporado á frota da navieira en 1906, e cuxa máquina de cuádrupla expansión de 500 CV cada unha imprimíalle unha velocidade de 16 nós constantes o que lle permitía facer a viaxe Vigo-Bos Aires, no termo de 14, 15 días; o “Konig Friedich August”, vapor correo pertencente á Hamburg-América-Line, que cubriría a liña á “Río de la Plata”; xa en 1910 incorporaría os magníficos vapores “Iparanga” e “Corcovado“, ambos de 14.000 toneladas de desprazamento e dobre hélice, verdadeiros palacios flotantes, e que permitirían aumentar o servizo ata tres saídas mensuais, en 1911 o “Navarra”, fermosa nave de rápida marcha para facer a liña directa entre Vigo e Bahía Blanca.

Ao servizo das políticas migratorias foi importante a acción dos axentes recrutadores, (os ganchos, os fiadores, …) que, actuando ao servizo dos países receptores, informaban, non sempre con veracidade, das condicións de vida e de traballo. A súa estratexia consistía en esaxerar as posibilidades de emprego e en ocultar a dureza das condicións de traballo. Habitualmente editaban folletos e guías explicativas e ofrecíanse para tramitar a documentación necesaria para o embarque, a pasaxe e mesmo, en ocasións o contrato de traballo. Ao cobrar por cada emigrante conseguido, non reparaban en medios, chegando mesmo a favorecer a emigración clandestina.

Esta realidade tivo presenza, como non podía ser doutro xeito, na andaina como axente consignatario de Enrique Mülder. O 16 de marzo de 1904, o diario de Pontevedra “La Correspondencia Gallega” publicaba o seguinte AVISO:

Á los agentes de Embarques y pasajeros para Brasil, Montevideo y Buenos Aires.

     Habiendo publicado el reclutador de pasajeros Leandro López y López, de Vigo, una hoja votante en la que hace constar que tiene hecho un contrato con todas las compañías de vapores á ciertos y determinados precios de pasaje, hago público por medio del presente anuncio que el dicho Leandro López no tiene ni nunca tuvo contrato con la Compañía Hamburguesa, de la cual soy único y exclusivo representante en Vigo Marín y Villagarcía.

Catálogo de Vigo

A partir de 1922, a casa consignataria, baixo a nova denominación “Sucesores de Enrique Mulder”, sería dirixida por B. Gustavo Kruckenberg e Domingo Davila. Nesta nova etapa, chegarían a captar máis do 50% do trafico marítimo vigués, incorporando a súa representación a compañías norteamericanas, norueguesas e holandesas. Os novos xerentes, agregarían a frota un moderno remolcador de 27 metros de eslora e coa forza de 260 CV, e completarían o seu radio de acción en canto aos transportes en xeral, coa concesión da liña aérea entre Vigo e Madrid.

Correspondencia Gallega 22.12.1914

No concernente ao ámbito social, Enrique Mülder tivo unha destacada intervención. En 1906, participou como vogal na constitución do Club Náutico nunha xunta directiva que presidida por Antonio Conde. A partir de 1911, substituíndo a Manuel Borrajo, participou como vogal na Asociación para o Fomento do Turismo en Galicia⁽⁶⁾, e continuaría a súa colaboración, polo menos ata 1918. Foi presidente da Sociedade Gimnasio de Vigo a partir de decembro de 1912; sendo reelixido en 19013 e 1914. En 1913, por unanimidade foi elixido presidente da primeira sociedade de caza “La Viguesa“.

As súas trazas cosmopolitas, derivadas da súa condición de axente consignatario, proporcionáronlle a posibilidade de representación consular de diversos países cos que mantiña relación. En 1894, foille concedido o Réxime Exequatur para exercer o cargo de cónsul de Haití. En 1897, en substitución de Camilo Molíns, que renunciara ao cargo foi nomeado axente consular de Estados Unidos en Vigo; cargo do que dimitiría un ano despois como consecuencia do desastre do 98, e que posteriormente retomaría ata o definitivo abandono, ocorrido en maio de 1917.

Para dar fin as informacións acadadas sobre este xenuíno persoeiro da burguesía viguesa de finais do século XIX e principios do XX, remítense algunhas outras vivencias, que aínda que episódicas, axudan a penetrar nas estancias adiáforas daquela sociedade. Nos primeiros tempos da aparición do automóbil, en Vigo; posuíano: Tomas Mirambel, presidente do consello do Banco de Vigo; Julio Barreras, fabricante de conservas; Manuel Bárcenas, o Conde de Torrecedeira; os irmáns Massó, fabricantes de conservas de Bueu. A este listado, pronto se engadiría Enrique Mülder. O 4 de maio de 1911, o vapor Florida desembarcaría dous automóbiles, sistema Humber, dos que un deles viría destinado a el mesmo. O 6 de setembro de 1912, unha triste nova ía a ensombrecer a súa experiencia automobilística. A Voz de Galicia informaba dun atropelo ocorrido en Lourizán, cando a veciña de Salcedo, Carmen Pereira Blanco regresaba a casa no tranvía de Marín, resultou atropelada polo seu automóbil. A muller, quedou privada de coñecemento durante un bo rato, sendo trasladada á Sala de urxencias da Cruz Vermella, onde o médico aprecioulle diversas feridas e contusións en diversas partes do corpo. Despois de practicadas as primeiras curas, foi trasladada ao seu domicilio.

A nova do seu pasamento, recollida de xeito discreto polo medios consultados⁽⁷⁾, destaca a composición poética que, a modo de lamento pola súa morte, e asinada por José Casal del Rey, publicaba a revista La Vida Gallega o 20 de xullo de 1926, aproximadamente aos 40 días da súa inhumación.

Como colofón a breve semblanza sobre Enrique Mülder, transcríbese a continuación o artigo que, a modo de necronolóxica, publicaba na súa terceira páxina o xornal El Faro de Vigo de o 21 de abril de 1926.

Don Enrique Mulder.

     Ayer por la mañana falleció en está ciudad, el señor D. Enrique Muder Palmen, persona conocidísima y que aquí contaba eon muchísimas amistades y relaciones.

     De origen holandés, vino hace muchos años a establecerse, en Vigo, donde se dedicó primero al negocio de carbones, haciéndose cargo luego de la representación de las importantes compañías de navegación Hamburgo Ámerika Linie y Hamburgo Sud-Americana.

     Después de terminar la guerra europea, sintiendo la necesidad de descansar, dejó esta representación a la razón social Sucesores de Enrique Mulder, a la que, no obstante haberse retirado del negocio, prestaba el concurso de su experiencia y conocimientos.

     Los directores de dichas Compañías estimaban muchísimo al señor Mulder, por el celo y actividad con que había contribuido al crédito de que las mismas gozan en España.

     Al constituirse la entidad denominada Depósito Español de Carbones, en nuestro puerto, se contó también con su concurso, y se le confió el cargo de presidente del Consejo de Administración.

     Por su enlace matrimonial con doña Sofía Pérez de Sala, fallecida hace pocos meses, vino a emparentar con distinguidas familias de Vigo.

     Tuvo a su cargo, durante muchos años, la representación consular de los Estados Unidos de Norteamérica y de la república de Haití.

     Fué en su juventud un apasionado deportista, llegando a ocupar el puesto de presidente del Centro Ciclista de Vigo.

     Sentía por esta ciudad un cariño de verdadero vigués y contribuyó con su peculio a la realización de mejoras locales tan importantes como el tranvía eléctrico.

     Con motivo del fallecimiento del señor Mulder, la agencia de las Compañías Hamburguesas, cerró ayer sus puertas, en señal de duelo, y puso a media asta las banderas contraseñas de aquellas empresas de navegación.

     Durante todo el día de ayer, fueron muchas las personas que desfilaron por la casa mortuoria.

     A toda la familia del finado, en especial a su hija doña Enriqueta y a su hijo político D. Agustín Tenreiro, gerente de la Sucursal del Banco Pastor en Vigo, le enviamos desde estas columnas nuestro más sentido pésame.

Manuel Gómez Román

“O inventor da arquitectura galega actual” Alejandro de La Sota.
“O ensoñador de novas Compostelas“. Otero Pedrayo.
“Arquitecto e escultor, ao tempo que mestre canteiro”. Otero Pedrayo.

Francisco Domínguez Martinez (Arquitectura e Galeguismo)

Manuel Gómez Román, fillo do contratista Benito Gómez González, e irmá do tamén arquitecto Benito, nace en Vigo o 24 de xullo de 1875, producíndose o seu pasamento na mesma localidade o 11 de novembro de 1964.

Na súa cidade de nacemento realiza o bacharelato, e con 17 anos comeza os estudos de arquitectura na Universidade de Madrid que, como consecuencia dun enfrontamento cun dos seus profesores, abandonará no curso 1895/96. De regreso a Vigo, da clases de debuxo nunha escola fundada por el mesmo, traballa como escultor e, de forma encuberta, e valéndose da sinatura doutros arquitectos (Luis Vidal Guasón, Manuel Felipe Quintana, Jenaro de la Fuente e o seu propio irmán), exerce como arquitecto.

En 1914 recupera os estudos de arquitectura, rematándoos en só dous cursos, de xeito que o 10 de marzo de 1917, e con 41 anos consegue titularse coa cualificación de notable no proxecto de fin de carreira. Durante ese tempo establecería unha forte relación con Antonio Palacios, que por aquel entón imparte a materia de Proxectos de detalles decorativos e arquitectónicos, e con Antonio Flórez Urdapilleta. Con este último, nacido en Vigo, colaborara no proxecto da Exposición Rexional de Santiago de 1909.

Manuel Gómez Román participou activamente no panorama arquitectónico galego de principios do século XX, e a súa obra recolle as diferentes facetas ás que se enfrontou a arte construtiva do seu tempo agás do racionalismo, ao que nunca se sentiu vinculado. Durante no período que traballa sen titulación (1896-1914), a súa obra, de base ecléctica, achega motivos ornamentais de inspiración modernista. Os máis representativos desta etapa son: o edificio Mülder, obxecto deste artigo, e o Edificio Simeón da Porta do Sol. A partir de 1917, ano no que termina os seus estudos, comeza unha época caracterizada polo gusto pola arquitectura monumental, os estilos históricos e o eclecticismo; alicerces destas novas tendencias foron resultado da súa formación académica e, sen dúbida, da influencia do seu compañeiro e amigo Antonio Palacios, cuxo influxo e doado detectar en edificios como o de correos na Praza de Compostela. Na orixinal terceira etapa, o seu estilo vai ir derivando cara o eclecticismo rexionalista que irá engrosando un tipo de arquitectura propia e autóctona. A diferenza das propostas rexionalistas, en clave medievalista, de Antonio Palacios, Gómez Román adoptou como referencia a tradición da arquitectura dos Pazos e, en especial do Barroco santiagués.

Por último, e en relación á súa actividade profesional é imprescindible unha referencia acerca do seu papel no proxecto de ensanche e reforma interior da cidade que, en decembro de 1932, o arquitecto Antonio Palacios entregou no concello baixo o nome de “Plan de Ensanche e Reforma Interior da cidade de Vigo”. O coñecido como Plan Palacios, fora realizado de acordo coas bases formuladas pola corporación viguesa en reunión celebrada o 6 de decembro de 1930. E, en outubro de 1933, sería aprobado por unanimidade por unha comisión, creada “ad hoc” para o seu estudio. Tralo preceptivo período de exposición pública, durante o cal só se formulou a reclamación dun propietario, que finalmente sería desestimada pola corporación, comezaríanse a executar as correspondentes expropiacións. Foi, nesta fase cando as forzas vivas da cidade: “La Cámara de la Propiedad Urbana” e un grupo de propietarios, encabezados por Manuel Canella Tapias” botaron man de todos os recursos legais para conseguir que o proxecto non adquirira a condición de firme. Os opositores ao Plan contaron co informe negativo elaborado por un equipo formado por tres técnicos: o enxeñeiro Ramiro Pascual, o arquitecto Jenaro de La Fuente Álvarez (fillo de Jenaro de La Fuente Domínguez) e do “noso” Manuel Gómez Román. No mesmo sentido opositor ao Plan Palacios, en xaneiro de 1935 manifestouse a delegación provincial do Colexio de Arquitectos, que tamén presidía Gómez Román. Finalmente, e aínda que en marzo dese mesmo ano o Tribunal Provincial, como resolución do contencioso administrativo presentado polos opositores, resolveu que non había motivos para a suspensión. Pero, en plena guerra civil, o mesmo tribunal revocou o acordo de concello e deixou sen validez o proxecto. O Plan Palacios quedou así, definitivamente anulado.

Entre as obras máis coñecidas do arquitecto, enumeradas cronoloxicamente, destacan: o edificio Simeón (1907-1911); o monumento a Concepción Arenal en Pereiró (1910-1912); a antiga Casa do Pobo, que en 1911 constrúe para o sindicato UGT e desaparecida presa da picaraña; en 1912, a casa para Saturnino García na Praza de Compostela, nº 31, 32 e 33 con esquina a García Olloqui; o edifico do Banco de Vigo, actual Banco Pastor, (1918-1923); o edificio de Correos e Telégrafos na praza de Compostela (1920-1928). No mesmo 1920, constrúe na rúa Lepanto o edificio de vivendas para Severino G. Besada; un año despois realiza o proxecto de Vivendas para Vicente Coma, situado na rúa Urzáiz e o edificio de vivendas para Manuel Millán na rúa Lepanto. En 1922 executa o proxecto do edificio José Pastoriza no Paseo de Alfonso XII. En 1923, a edificación da Panificadora da Falperra. En 1924, levanta, na Ronda de Don Bosco co esquina á rúa Velázquez Moreno o edificio para a Caixa de Aforros de Vigo, que foi ocupado por pouco tempo pola entidade bancaria; e no mesmo ano, o monumento á Mariña Mercante en Monteferro. En 1925 constrúe a fábrica de cervexas da Barxa. En 1926, realiza o proxecto de ampliación do piso principal, xa existente, e construción do segundo, do Círculo Mercantil na rúa Príncipe; en 1928 a fábrica de conservas de Alfageme; e en 1931, en Peniche, o desaparecido chalé Agarimo, onde senta as bases dun novo estilo rexionalista de vivenda unifamiliar. Asi mesmo, é autor do proxecto das Casas Baratas de San Roque (1932). Outras obras realizadas durante os seus últimos anos foron: a do edificio de vivendas de Pi e Margall, nº 119 en 1942; o edificio Arbones Vila, situado na rúa Murillo, nº 5 e, en 1952, a capela de A Guía…

Banco Pastor

Casa do Pobo

Antiga Caixa de aforros

Edificio Simeón

Máis alá da arquitectura, encontrase unha persoa moi activa e sensible aos problemas do tempo que lle toca vivir. Como mostra da súa personalidade e do seu compromiso coas causas sociais, unha anécdota traída, segundo Francisco Dominguez Martinez, de fontes familiares (Manuel Gómez Román e o seu compromiso máis alá da arquitectura de Francisco Domínguez Martinez, director da Fundación Penzol); na que se conta que un mozo Manuel participou no motín protagonizado por milleiros de cidadáns vigueses como acción de repulsa diante da falta de atención prestada aos soldados, moitos deles enfermos e feridos que, no ano 1898, foran repatriados tras a Guerra de Cuba, e que chegaran ao porto de Vigo a bordo do buque León XIII.

Outro traza persoal a subliñar foi a súa participación no eido socio cultural. A implicación e colaboración nas sociedades viguesas, con frecuencia asumindo cargos directivos, fala claramente o seu compromiso coa cidade e coas súas xentes:

Cando finalizaba a primeira década do século XX, con 23 anos, foi designado presidente da sociedade Cultural A Oliva, e como presidente, en 1911, asistiría a colocación da primeira pedra do monumento a Curros Enriquez, obra del escultor Lorenzo Coullat Valera. A obra fora custeada a través dunha subscrición popular iniciada pola Oliva. Tres anos despois, abandonaría a presidencia da Sociedade, como consecuencia dunha viaxe que emprende cara a Arxentina, a fin “coñecer outros mundos”, segundo contaba o escritor, director da Fundación Penzol ata o 2010 e fundador de Galaxia, Francisco Fernández de Riego. Na despedida, a institución, daríalle un banquete de homenaxe e nomearíao presidente de Honra.

En 1928 ocupa a presidencia do Ateneo de Vigo, asociación cultural constituída en 1921, e que ao longo dos anos contou coa participación de importantes personalidades nas diferentes seccións da entidade, entre elas: Ceferino Luís Maestú Novoa, Ramón Cabanillas, Ricardo Mella, Gerardo Álvarez Limeses, Carlos Sobrino, Manuel Lustres Rivas ou Enrique Peinador. Gómez Román, antes de asumir a presidencia dirixiría a sección de Belas Artes. En abril de 1937, o Ateneo de Vigo disolveríase, doando ao concello, con destino a escola de Artes e Oficios e Biblioteca Pública García Barbón, os enseres e libros que pertenceron á dita entidade. Tamén doou con destino ao Museo de Castrelos, os cadros que adornaban os salóns da disolta Sociedade. (El Compostelano: diario independiente: Año XVIII Número 5022 – 1937 abril 26 )

En 1930 asume a presidencia do Rotary Club de Vigo. A organización Rotary nacera o 23 de febreiro de 1905 por iniciativa de Paul Harris, avogado de Chicago. O seu propósito era, formar un círculo de profesionais dedicados a diversos campos con miras a propiciar o intercambio de ideas, lazos de amizade e retribuír ás súas comunidades.

En 1932, participa na sociedade Centro Hijos de Vigo, que, adoptando o carácter recreativo-cultural, exerceu notable influencia na vida política e social da cidade. Houbo na entidade varias presidencias distinguidas, entre elas a de Jaime Solá, que dirixía a revista Vida Gallega. Outro presidente destacado da institución foi o empresario, fundador do estaleiro Vulcano, Enrique Lorenzo Docampo, persoeiro moi emprendedor que, en 1951, e a partir dunha soa avioneta fundaría ademais o Aeroclub vigués.

O 14 de outubro de 1933, Gómez Román, sería designado para dirixir o departamento de Arquitectura e Tecnoloxía do Seminario de Estudos Galegos. Despois da guerra civil (1948) participou na fundación do Patronato Rosalía de Castro; e seu é o 1º proxecto de recuperación da casa da Matanza en Padrón, presentado no ano 1951. Foi 1º Secretario xeral do PG na clandestinidade nos primeiros anos da ditadura, vogal da Fundación Penzol e vicepresidente do consello de administración de Galaxia (fundación en 1950), candidato a alcaldía de Vigo polo Frente Popular nas eleccións de 1936 que non chegarían a celebrarse. Nos anos trinta foi un dos pioneiros das festas galeguistas que se realizaban en aquela época no parque da Barxa (onde hoxe está o Club Financeiro). En 1951 ingresa como numerario na Real Academia Galega. Nese mesmo ano é o autor do proxecto de Basílica para a cidade, obra que, a pesar dos apoios recibidos non chegaría a concretarse. En 1963 xunto con Francisco Fernández de Riego e Jesús Ferro Couselo solicita a conmemoración do Días das Letras Galegas, que se ven desenvolvendo desde entón o 17 de maio, sendo Rosalía de Castro a primeira á que se lle dedicou este día.

Características do edificio

As esquinas, lugares de encontro de amigos e descoñecidos e tamén zonas onde os conflitos sociais fanse máis evidentes, son espazos singulares nas cidades: puntos de referencia e o lugar onde mellor se manifesta a boa arquitectura.

O edificio Mülder, situado na esquina da avenida de Montero Ríos e da rúa Pablo Morillo, sen ter a potencia e a capacidade de referencia doutras construcións en esquina, como o aso do edificio Albo e do Hotel Lisboa (Gran Vía/Urzaiz), ou o edificio Aurora Polar (Urzaiz/Republica Arxentina), ten unha importante significación, en canto constitúese en manifestación dun momento histórico no que a cidade, en permanente evolución, vai xerando a súa propia expresión colectiva. Desgraciadamente, na actualidade, a colocación dunha marquesiña por parte do establecemento hoteleiro que habita o edificio non só desvirtúa o lugar, senón que impide a contemplación do inmoble na súa xeneralidade, e dalgúns dos seus elementos arquitectónicos máis relevantes; como é, a placa conmemorativa de Manuel Gómez Román, realizada polo escultor José Morales e colocada no ano 2009 por iniciativa do Foro Peinador.

Tomada de Blog ALF Esculturas y Monumentos

Tomada de Blog ALF Esculturas y Monumentos

Tomada de Blog ALF Esculturas y Monumentos

O edificio consta de baixo e tres andares, e como se comentou anteriormente é unha obra de carácter modernista que presenta influencias eclécticas, e de dous dos grandes centros do modernismo europeos Bruxelas e Viena. As referencias vienesas móstranse tanto na volumetría como na disposición dos vans e no uso dos ingredientes decorativos

Os elementos mais destacados son o chafrán, con formas curvadas e acabado cunha cúpula recuberta de cerámica de cor cobre e dous amplos balcóns, un deles en curva. No remate do edificio, ademais da cúpula destacan os diversos pináculos de influencia vienesa. O inmoble está profusamente decorado con paneis de cerámica, a maior novidade en canto os materiais construtivos, que representan a seres mitolóxicos enmarcados en óvalos azuis e rodeados de grilandas. A decoración aparece sobre todo nas falsas claves dos arcos dos vans e debaixo dos balcóns. O edificio esta feito de granito e cun gran labor de cantaría.

Na fachada que da á rúa Montero Ríos aprécianse dous corpos mais adiantados e con elementos curvos e un fermoso balcón corrido na primeira planta. Nesta fachada pódese observar tamén un gran arco carpanel apoiado en piares que enmarca o amplo van da planta baixa.

Fachada Pablo Morillo

Fachada Montero Ríos

A fachada a Pablo Morillo ten unha acentuada verticalidade, como se pode apreciar na composición de vans que abarcan dous pisos e nos áticos que se prolongan por encima da cornixa sobre os linteis dos tres ocos centrais da fachada principal.

REFERENCIAS

(1) Colón desde 1892.

(2) Crónica de Pontevedra: diario político: Año II Número 459-18 novembro 1887.
noche se verifico en Vigo la boda de la Sra. Dª Fany Péres Sala y el joven comerciante D. Enrique Mülder.
Una era de dichas y venturas es lo que anhelamos para los novios.

(3) La Voz de Galicia de 20 de febrero de 1897
El vaporcito de pesca de Vigo llamado Balbina, tocó sn el bajo denominado El Caballo, yéndose á pique. Del Balbina sólo se ve parte de los palos. No estaba asegurado. Lo patroneaba Angel Pazos Lojo, y era propiedad de José Núñez y otro.

(4) 26.01.1890 (Voz de Galicia)
Dice un colega vigués:
Tuvimos ocasión de ver el magnífico material y maquinaria que para la explotación de las minas de estaño de Pentes y Pinouta en la Gudiña acaba de adquirir la compañía Galicia Fin Maaschappy y de la Haya Holanda, que representa en esta plaza nuestro apreciabe amigo y convecino D. Enrique Mülder.
El director de esta compañía es el Sr. Vanden Gerg; el ingeniero para la explotación de las minas es el Sr. Manuel Lacasa, personas de grandes conocimientos.

(5) O niobio (Nb) é o principal compoñente da columbita [(Fe,Mn)Nb₂O₆] úsase en aliaxes de aceiros; e, en superaliaxes para motores de turbina de avión, é a maior demanda en países industrializados. É un mineral estratéxico nos Estados Unidos debido aos seus empregos relacionados coa defensa e no espazo aéreo, a enerxía, e industrias de transporte.
O tantalio (Ta) é a principal compoñente da tantalita [(Fe,Mn)Ta₂O₆], é un metal refractario, dúctil, sumamente resistente á corrosión por ácidos, un bo condutor da calor e electricidade, e ten un alto punto de fusión,.
O Nb e o Ta son metais de transición con propiedades físicas e químicas moi similares. Segundo Brown et al.(2015), a produción mundial de concentrados de Nb-Ta ascende a 60.000 toneladas no ano 2014. Os principais produtores de concentrados de Niobio son Brasil e Canadá e de Tantalio, a República Democrática do Congo e Ruanda (Papp, 2013).

(6) El regional : diario de Lugo : Num. 11842 (22/02/1918)
Eleccións á xunta xeral da asociación de turismo de Vigo. A Xunta directiva quedou constituída por: presidente, Guillermo Oya; vice, Federico Barreras; contador, Hilario orrado; secretario Angel Bernandez; Vocais: Estanislao Durán, Manuel Conde; Enrique Mulder, Antonio Sitjá; Francisco Tapias, Antonio González Castro, Augusto Tenreiro y Ignacio Sequeiros.
Xestións: Propaganda sobre as belezas de Galicia, conservación de montes

(7) La Voz de Galicia (mércores 21 de abril de 1926)
De Vigo (Por telegrafo).—Vigo 20 (22’10) Victima de rápida dolencia falleció en esta ciudad el antiguo agente de las Compañías navieras Hamburguesas, don Enrique Mulder, padre político de don Agustín Tenreiro, jefe de la Sucursal del “Banco Pastor”, en Vigo, y persona muy querida en esta plaza, donde goza­ba de generales simpatías. Su muerte es, por estas circunstancias, muy sentida

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. 1. 1. 1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente formado a instancia de D. Enrique Mülder, pedindo licenza para edificar unha casa no seu solar situado na esquina da avenida de Montero Ríos e Pablo Morillo. I. P. Arq. Manuel Felipe Quintana – 15 de xaneiro de 1910.

         2. GALICIANA: BIBLIOTECA DIXITAL DE GALICIA. http://biblioteca.galiciana.gal/gl/consulta/busqueda.cmd

         3. A HEMEROTECA DA VOZ DE GALICIA. Dispoñible online.

         4. FRANCISCO DOMÍNGUEZ MARTÍNEZ, director da Fundación Penzol e co-comisario da exposición Manuel Gómez Román: Arquitectura e Galeguismo.

         5. MANUEL DE SOLÀ-MORALES. Comisario da exposición “Ciudades , esquinas”. Texto Ciudades y esquinas urbanas.

         6. El FARO DE VIGO. 16.11.2014. La ciudad que trazó Gómez Román. Sandra Penelas

         7. REVISTA DEL COLEGIO DE INGENIEROS DE CAMINOS, CANALES Y PUERTOS. Nº31 AÑO 1995 SANEAMIENTO, I. Técnicas de saneamiento urbano en España. Siglo XIX. El tiempo de los ingenieros higienistas. José Ramón Navarro Vera. Ingeniero de Caminos, Canales y Puertos. Departamento de Geografía Humana. Universidad de Alicante.

         8. SIPNOSE HISTÓRICA-ENSANCHE DE VIGO. Consultora galega S.L.. Avance agosto 2007

         9. REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA (http://dbe.rah.es/biografias/38293/manuel-gomez-roman).

Edificio para Eudoro Pardo Labarta (1911)

Edificio Pardo Pabarta. Foto F. Padín. 2019

A contorna da porta leste da muralla defensiva que rodeaba o burgo vigués ata o ano 1896, data na que se recibe a autorización do seu derrubo; era, a mediados do século XIX, un espazo pouco acolledor, malsán e lamaguento. Co paso do tempo este lugar, mudado a Porta do Sol, foi converténdose nun espazo con significación nas vivencias da veciñanza, a máis de testemuña directa de diferentes avatares acontecidos na cidade durante os séculos XIX e XX⁽¹⁾. As principais comunicacións da vila amurallada co exterior, circunscribíanse aos camiños que partían dalgunha das sete portas coas que contaba: da porta da Gamboa saía a calzada cara Pontevedra; pola da Falperra continuaba o camiño que se dirixía a Baiona; da porta do Pracer, abríase o camiño real con destino a Tui; e finalmente, da porta do Sol, partía a rúa do Príncipe, de onde arrincaba a estrada Vigo-Villacastín, a actual rúa Urzáiz.

A necesidade de prover a vila de infraestruturas precisas para a entrada e saída de mercadorías, nomeadamente os produtos da pesca; e ao mesmo tempo, de abrir posibilidades a súa expansión natural provocou que, a partir de 1887, se comezase a pensar na adopción das oportunas actuacións urbanísticas. As concernentes decisións concretaríanse na apertura da rúa Elduayen e, no posterior derrubo da muralla perimetral. Ambas intervencións suporían a transformación radical da fisionomía da cidade e impulsaría fondamente o seu desenvolvemento urbanístico, social e económico.

Anteriormente á construción da rúa Elduayen, o espazo situado na fronte do que hoxe é a Praza da Princesa⁽²⁾ e ao edificio que daquela albergaba o Teatro Calderón, propiedade de Norberto Velázquez Moreno, estaba ocupada por varias construcións residenciais e pola Capela da Misericordia, -fronte á Plazuela de la Yerba (sic)-a actual Argüelles-, ermida pertencente ao gremio de mareantes do Berbés. Na zona baixa, libre de construcións, e daquela coñecida como Plazuela del Sol, celebrábase semanalmente un mercado de porcos e carneiros; e dela partían, a antiga estrada de Castela e o camiño de circunvalación.

O trazado da rúa Elduayen⁽³⁾, -en honor José Elduayen e Gorriti, deputado por Vigo entre 1857 e 1891-, foi realizado sobre unha das rúas de maior tradición gremial do Vigo antigo, a rúa Sombrereiros⁽⁴⁾. A nova travesía uniría a estrada de Villacastín-Vigo coa que se dirixía a Camposancos, e a súa construción, levou consigo a expropiación e derrubo dun elevado número de vivendas, da capela da Misericordia e a eliminación da rúa Antequera e La Soledad. Tamén faría desaparecer a monumental Fonte de Neptuno que alimentaba a un lavadoiro. A desaparecida fonte que se situaba entre os actuais edificios Ledo e Pardo Labarta, contaba con tres canos, e segundo dicía Nicolás Taboada Leal na súa Descripción topográfico-histórica da cidade de Vigo,«tiña a mellor auga».

Plano apertura da rúa Elduayen. Archivo Municipal de Vigo

Con esta remodelación urbanística, a Porta do Sol⁽⁵⁾, que tomou o nome prestado da porta orientada ao sol nacente da antiga muralla⁽⁶⁾: duplicaba a súa superficie, convertíase no punto de confluencia das arterias comunicativas da cidade co exterior e, constituíase no centro comercial da nova poboación. Este, Milliarium Aureum vigués actuou eficazmente como elemento polarizador das aspiracións da burguesía local, tanto para o seu uso como lugar de residencia, como para a instalación dos seus negocios de comercio.

O cambio de pavimento da Porta do Sol, de chapacuña á pedra, acordado polo pleno da corporación municipal o 20 de xaneiro 1897, foi unha importante medida que contribuíu de xeito significativo a renovación da visión da praza. Pero houbo máis; no mes de xullo dese mesmo ano, o Faro de Vigo anunciaba outra resolución que, pouco tempo despois, permitiría continuar coa delimitación perimétrica da praza. O ditame, emitido polo alcalde⁽⁷⁾, sería o primeiro chanzo para a construción do edificio que é obxecto de atención nesta nova entrada da bitácora. O diario local transcribíao así:«se autorizo al síndico del Ayuntamiento para otorgar la escritura de cesión de la finca señalada con el número 2 en la Bajada a la Fuente, propiedad que era de la Casa de Caridad, al Sr. Eudoro Pardo, para que éste pueda proceder a su derribo y a la construcción del nuevo edificio que proyecta levantar en aquel sitio».

Porta do Sol, co edificio Villa de París (vítima que foi da picaraña), en primeiro plano; ao fondo, os edificio Pardo Labarta e Ledo.

Situada a carón do edificio Ledo, con quen comparte arquitecto, e de análoga categoría arquitectónica, o inmoble que anos máis tarde se construiría, contribuiría moi especialmente a exornar e darlle harmonía á Porta do Sol.

Obtención da licenza

Solicitude de licenza. 1ª Instancia.

Non sería ata o 7 de decembro de 1910, pasados xa varios anos, cando Eudoro Pardo Labarta daría o primeiro paso para a construción da casa neste, seu solar, da Porta do Sol. A instancia presentada nese día no rexistro do concello, pedía autorización para a execución das obras de cimentación do edificio, da rede de sumidoiros e, tamén para amorear materiais para o mesmo. O oficio ía asinado polo sobranceiro construtor e persoa de gran conciencia social, José Araujo Pérez.

A Corporación Municipal, en sesión celebrada o 23 de decembro, respondía afirmativamente á petición nos seguintes termos:

1. Se concede licencia a D. Eudoro Pardo Labarta para construir los cimientos de la casa que ha de edificar en la Puerta del Sol en el solar de su propiedad, debiendo fijar el facultativo de las Obras Municipales la linea y rasante a que se ha de ejecutarse y se le concede igualmente licencia para cimentar las obras de alcantarillado que dicha casa necesita.

2. Se concede al D. Eudoro Pardo para acopio de materiales y trabajos de construción un espacio de la vía pública en La Puerta del Sol cuya longitud estará formada por la fachada de la casa y cuya latitud será una perpendicular a la fachada de 7 metros, debiendo cerrar este espacio con valla de conformación con el acuerdo tomado por la Corporación con carácter general.

Unha vez que os alicerces da casa e as necesarias infraestruturas se remataron, Eudoro Pardo encarou a fase de levantamento do edificio. Así o 8 de febreiro de 1911 presentou no Concello unha segunda instancia na que, ademais de expresar o desexo de edificar a casa, que tería a fronte cara a Porta do Sol e fachada posterior á Cruz Verde; incluía a petición de ampliación da zona de traballo. A labra do elevado número de pedras necesarias para un edificio das dimensións do proxectado precisaba dun espazo maior do inicialmente previsto. Eudoro Pardo Labarta, no escrito remitido ao Concello, xustificaba así esta necesidade:

     «Como la Excma. Corporación, puede hacerse cargo, por la información del plano; para no desdecir de las hermosas edificaciones que dan tono a nuestra ciudad, en un sitio tan preferente como La Puerta del Sol, el propietario en obsequio a ornato público ha sacrificado una no pequeña parte del presupuesto, y es de capitalísima importancia para el mismo realizar la construcción que se proyecta en el más breve plazo posible, para trasladar al nuevo edificio sus comercios; con cuya rapidez gana también la conveniencia de la población; pero para conseguir tal propósito el que suscribe se ve imposibilitado con los estrechos limites de trabajo que le marca la valla que fatalmente le ha tocado inaugurar, pues ni para las elementales obras de cimentación y asolerado, da campo de acción suficiente, cuanto más para el desarrollo rápido del resto de la obra, en que como es sabido cada piedra de talla, tiene que sufrir tantos movimientos como son sus caras mas difíciles de ejecutar cuanto mayor es su volumen.

     Por otro lado las mayores facilidades de ejecución se traducen en tener menos tiempo ocupada la vía pública, y así se vio que con un poco de tolerancia de los vecinos de la calle del Arenal surgió rapidisimamente en menos de un año el hermoso edificio propiedad de D. Manuel Rodríguez que tanto honra hoy a nuestro pueblo, dejando ya expedita la importante vía en que está emplazada».

Na sesión de 17 de febreiro de 1911, a corporación municipal que presidía o alcalde Manuel Diego Santos, coa aprobación do informe emitido cola comisión de Obras, resolveu conceder a licenza solicitada. Os termos do ditame da comisión de obras dicía así:

     «La Comisión de Obras que suscribe, enterada de la instancia y planos que presento D. Eudor Pardo Labarta pidiendo licencia para construir con arreglo a ellos una casa en su solar de la Puerta del Sol, tiene el honor de proponer á la Corporación se digne concederle dicha licencia previo pago de la cantidad de 3. 958,33 pesetas importe del arbitrio municipal sobre construcciones, debiendo instalar todos los retretes con sifón hidráulico con intermedio de interruptor ó sifón y con advertencia de que una vez terminadas las obras, serán inspeccionadas por el Facultativo Municipal para que verifique si se ajustaron o no á los planos presentados».

Fachada á Porta do Sol

Fachada á rúa Ferrería

Neste fermoso edificio, a droguería Pardo tiña instalados os seus despachos e oficinas de ventas, ocupando o baixo e o entresollado, dedicadas a venda ao por maior e detall de artigos de droguería medicinal e industrial, así como todo o que constituía o ramo da perfumería e fotografía.

José Araujo Pérez, o contratista

José Araujo Pérez (Fundación P. Iglesias)

Nado na parroquia pontevedresa de Mourente no ano 1870, José Araujo chega á cidade de Vigo, con motivo de cumprir o servizo militar, e tal como lembraba na súa crónica o xornal El Pueblo Gallego de 9 de agosto de 1929, publicada dous días despois da súa morte: “exercendo o seu oficio de canteiro, iríase desenvolvendo profesionalmente ata converterse nun moi destacado construtor de obras”. O edificio do Banco Pastor; o edificio para sede da Caja de Ahorros y Monte de Piedad; a Casa do Pobo⁽⁸⁾, deseñada por Manuel Gómez Román e, posteriormente derribada para construír no seu lugar a casa de Sindicatos; ou a mesma casa da droguería Pardo Labarta, son mostras fidedignas do seu bo facer profesional. Entre as construcións abundan tamén panteóns no cemiterio de Pereiro, como o encargado o 25 de marzo de 1911 por José Barreras. No eido doméstico o versátil José Araujo formaría, coa súa dona unha abondosa familia; terían, entre fillos e fillas unha prole de 19 descendentes.

A Casa do Pobo de Vigo

Ao tempo, como parte dunha clase obreira na que non existía máis lexislación social ca de traballar longas xornadas por míseros salarios, José Araujo ía, paralelamente, conformando unha faceta reivindicativa e de compromiso coas arelas dos traballadores. En 1892, ao pouco de chegar a Vigo, funda con outros compañeiros de oficio a sociedade de canteiros, marmoristas e similares de Vigo, organización que, en 1905, encadraríase no PSOE. Sería secretario e presidente desta sociedade durante moitos anos e orientou esta asociación en moitos dos conflitos que sostivo.

En tempos de iniciativas obreiras reivindicativas de sistemas de protección para os casos de invalidez, a vellez e outras situacións de desamparo; crearíase, por Decreto Lei de 11 de marzo de 1907, o Retiro Obreiro. Con financiamenton mixto de empresas e Estado estaba destinado a atender a asalariados entre 16 e 65 anos cuxa retribución non superara un certo límite. Nesta conxuntura o patrón José Araujo, consecuente coas súa posición política, afilia aos seus empregados e obreiros ao Réxime obrigatorio de retiro, na Caja Gallega de Previsión.

Na breve biografía que a Fundación Pablo Iglesias lle realiza como fundador da Agrupación Socialista de Vigo, relaciona unha serie actividades de representación obreira: Asistiu ao VII Congreso da UXT en 1902 como delegado de varias Sociedades Obreiras de Vigo e ao IX Congreso en 1908 como delegado das Seccións da Federación Nacional de Canteiros. Tamén participou na constitución da Cooperativa Socialista. Representou ás AS de Vigo, Pontevedra e Lugo e á Sociedade de Canteiros de Vigo no X Congreso do PSOE en 1915 e á AS e á Sociedade de Canteiros de Vigo no Congreso Extraordinario de 1921 e no XII Congreso en 1928. Foi, ademais, candidato nas eleccións municipais de 1889, 1901 e 1903.

José Araujo Pérez, faleceu en Vigo o 8 de agosto de 1929 aos 59 años, e segundo a necrolóxica de 9 do mesmo mes, publicada polo xornal El Pueblo Gallego, por efecto dunha úlcera de duodeno. O acto de condución do cadaleito ao cemiterio civil de Pereiró, constituíu unha multitudinaria manifestación de dó que congregou a xentes de todas as clases e profesións. As seis e media da tarde iniciou a marcha a comitiva desde a casa mortuoria na rúa Urzaiz. O cadaleito ía cuberto polas bandeiras da sociedade de canteiros e a da agrupación socialista; e da carroza, pendían coroas de moi variada procedencia. Durante o traxecto da comitiva fúnebre o tráfico interrompeuse nalgúns lugares para facilitar o paso.

Pueblo Gallego. 9 de agosto de 1929

Para poder acudir ao enterro, a sociedade de canteiros, marmoristas e similares, suspenderan medio día de xornada de traballo, e noutros moitos talleres, como foi no caso da importante fábrica de Sanjurjo Badía, dirixida daquela polo seu fillo Manuel, os obreiros deixaron de traballar un cuarto de día.

Eudoro Pardo Labarta

Eudoro P. Labarta. Revista Mondariz 1917

Eudoro Pardo Labarta, nace en Vigo o 5 de maio de 1846 e falece, ibidem o 16 de xaneiro de 1917. Arquetipo de burgués vigués dese tempo, tivo unha coidada e completa formación nos estudos de comercio en Francia, Alemaña e Inglaterra. Ao remate do período instrutivo, asociouse co seu pai Leonardo, que tiña comercio-droguería nas prazas da Constitución e Princesa (fora fundado por el en 1840, seis anos antes do nacemento do seu fillo), constituíndo ambos, a partir dese momento, a Sociedad Leonardo Pardo e Hijo. En 1869 casou con María de la Luz García Durán, que proviña dunha das familias máis distinguidas e adiñeiradas de México e coa que tivo unha numerosa prole: Eudoro⁽⁹⁾, Victoria, Leonardo, Nieves, Carmen, Asunción e Luz.

A vinculación mexicana adquirida a través do seu casamento, sumada a súa preponderante situación no sector comercial tanto no ámbito local como no español⁽¹⁰⁾, así como a súa significación empresarial e política foron, previsiblemente, argumentos decisivos para a súa designación, o 28 de febreiro de 1890, como vicecónsul de México en Vigo. Pero, o desempeño do cargo, non se faría efectivo ata o mes de agosto do seguinte ano, unha vez concedida por orde Real de 3 de agosto de 1891 a regium execuatur.

A formación adquirida no estranxeiro foi moi ben dixerida e eficazmente aplicada no negocio familiar por Eudoro Pardo, tanto no período no que compartiu actividade co seu pai Leonardo, como despois da súa morte acaecida en abril de 1886 e xa coa sociedade rebautizada como Eduardo Pardo Labarta. Coa nova dirección o establecemento contou entre as súas máis destacadas actividades comerciais, coa de ser o principal axente de distribución e venda, das augas de Mondariz e das augas de Carabaña⁽¹¹⁾. Eudoro Pardo colaborou desde o comezo, cos irmáns Peinador Vela (Enrique e Ramón), na propaganda e venda das Augas de Mondariz.

Polas propiedades terapéuticas das augas para o tratamento das enfermidades do aparello dixestivo e urinario, e pola calidade do turismo termal; o complexo: Augas, Balneario e Gran Hotel, foi capaz de concentrar a moitas persoas dos estratos máis destacados da sociedade. Eran frecuentes as gabanzas realizadas polos seus usuarios: Fatigados del recio combate, venimos á pedir á la Naturaleza madre y reparadora que nos dé alivio (sic), reflectía en 1877 no Álbum de Honor do Balneario, Emilia Pardo Bazán; mentres, o político de brillante oratoria e presidente durante a 1ª República, Emilio Castelar referíase ao conxunto de Mondariz Balneario coa eloxiosa frase: La Compostela del enfermo.

Pero a actividade comercial da droguería-farmacia, incluía unha relación de produtos para a venda moito máis extensa. Ademais das augas minerais e as sales purgantes naturais españolas ofrecíanse mercadorías indicados para outras patoloxías, así como artigos para o fogar, para o coidado persoal, etc, etc. Ao seguir, mostrase unha relación de artigos variados que facían parte da sección de anuncios en xornais da época:

     QUEZARAL DIGESTIVO del doctor Carceller: marabilloso remedio para curar todas las indisposiciones del estómago e intestino, sexan ou non dolorosas pronto e radicalmente. (El Áncora 1900) ……… JABÓN DE DALES LA TOJA. Premiado con medalla de oro en la Exposición de Valladolid. Gura y evita toca clase de afecciones de la piel. El mejor Jabón de rocador. Adoptado por sus efectos sorprendentes en los hospitales de Francia y Repúblicas Hispano Americanas. Pastilla una peseta. (Galicia nueva. 09/11/1907 )……… LA RENOVACIÓN DEL ESTÓMAGO Ó SOLUCIÓN ESTÓMACAL SÁNCHEZ. El último adelando de la ciencia médica (1909) ……… RIZADOR ELÉCTRICO DE WEST: Bellísimos Rizos. Non maltrata, nin enreda, nin queima… (Vida Gallega 1909)…….. NESFARINA: un seguro de robusted y vida sana para niños y personas débiles. La nesfarina cooperará a la regeneración física de nuestro pueblo (Noticiero de Vigo 1911) ……… Quereis dejar de Fumar? Compraz pastillas “LABOS-CHIN” 2 pesetas caja (El Noticiero de Vigo. 05/01/1911) ……… LAS GOTAS MILAGROSAS DEL DOCTOR HOFFMANN: son el único remedio que en Inglaterra se usa para prolongar la vida y que los médicos recetan a los enfermos crónicos y á los agotados de fuerza vital (Faro de Vigo 12.05.1912) ………. Preparados higienicos PEELE, del sabio dermatólogo alemán Doctor Lehman (Vida Gallega 1916) ……… UROSOLVINA: Poderoso disolvente del ácido Úrico (Vida Gallega 1919) ……… PILDORA PIRHA: curación segura e rápida de almorranas e varices (El Pueblo Gallego 1933)…

No despuntar do pasado século XX, o comerciante, une as súas forzas con outras tres importantes droguerías do norte de España (Barandiarán y Compañía, de Bilbao; Pérez del Molino y Compañía, de Santander; Palicio y Rodríguez Porrero, de Gijón); e cun capital de cinco millóns de pesetas, formarían a Sociedad Española de Droguería General. A corporación establecería a súa sede en Bilbao. Con maquinaria e tecnoloxía adquiridas en Francia, Alemaña, Inglaterra e Estados Unidos. Fabricarían: pastas, pinturas, vernices, masillas, aceites, graxas, produtos químicos e farmacéuticos, colores en po, secantes, brochas, cepillos, plumeiros e colorantes; para substituír os artigos que ata ese momento subministraban as fábricas estranxeiras.

Eudoro Pardo Labarta tivo presenza noutros ámbitos de actividade; estivo na política, no mundo das finanzas e foi participe de importantes proxectos empresariais: foi un dos primeiros vogais da Cámara de Comercio na xunta de Obras do Porto; entre 1884 e 1900⁽¹²⁾, consta como administrador da sucursal de Vigo do Banco de España; foi principal accionista do balneario de A Toxa; e, xunto ao caldense Laureano Salgado, Manuel Bárcena e outros socios, copropietario de La Concha de Arosa, o bonito e agradable balneario de Vilagarcía aberto en 1888. Home de ideas conservadoras militou en política baixo a influencia de José Elduayen, por quen profesaba verdadeira estimación e con quen tiña unha fonda amizade. Pardo Labarta, desempeñou en varias ocasións o cargo de concelleiro na corporación viguesa, sendo proposto varias veces para ocupar a alcaldía, ofrecemento que sempre declinou. Aínda así a actividade política sempre ocupou para el un segundo lugar entre as súas dedicacións.

O 16 de xaneiro de 1917, na súa finca de Villa Luz e arrodeado pola súa familia, produciuse o pasamento do lembrado Eudoro Pardo Labarta.

Necrolóxica de Eudoro Pardo Labarta

O obituario do diario local o Faro de Vigo dos días seguintes ao seu falecemento, ademais de describir o traslado á necrópole viguesa de Pereiró, facía unha breve descrición biográfica do persoeiro. En relación coas exequias, dicía o xornal: «Las numerosas simpatías y amistades del finado y de su familia, quedaron de manifiesto en el acto de conducción, desde la casa mortuoria á la necrópolis. Pocas veces se ha visto un acompañamiento tan numeroso, como el que ayer se siguió al cadáver del Sr. Pardo».

Abrían a marcha dúas filas de asilados, con velas⁽¹³⁾; e o duelo, que se despediu fronte a quinta de Rosendo Silva, -situada á altura do cruce da actual López Mora e rúa Ourense-, estaba formado polos párrocos de Santa María e San Francisco, Sres Ande e Dominguez, os pais capuchinos, os fillos políticos do finado D. Ernesto López Sitjá, don Agustín Varela, D. Fernando Domínguez Porrero, D. Francisco Esténs e D. Enrique Román, os señores D. Luis Román e D. José Martín Priegue, e o rexistrador da propiedade de Avila, Sr. Arias Vila. Pechaba a fúnebre comitiva unha larga fila de carruaxes.

Características do edificio

Fachada Principal á Porta do Sol. Foto F. Padín,

Edificio coa planta en forma de L inclinada e realizado en grao labrado. A fachada á Porta do Sol, a principal, ten 19 m, mentres que a oposta, a que dá a rúa Cruz Verde, ten 14 m. Dispón dunha vivenda por planta que achega unha superficie de 360 m², dispón de ascensor e acceso por dúas escaleiras.

O edificio Pardo Labarta (1911), foi construído polo proxectista Jenaro de la Fuente Domínguez nun estilo eclecticista-modernista, arquitectura demandada nese tempo por unha clase acomodada emerxente, de propietarios, comerciantes e industriais, que competían para mostrar o seu poderío económico a través da exclusividade das súas vivendas. Con esta obra de tres fachadas, cinco andares e faiado co tellado abufardado, o adiñeirado comerciante propúxose proseguir embelecendo a cidade. O edificio Bonín, construído un ano antes, foi unha boa referencia en canto a busca de monumentalidade; e tamén, tal e como se sinalaba na instancia de solicitude de licenza, un modelo a seguir para o proceso construtivo; o edificio Simeón, de Manuel Gómez Román, situado tamén na mesma Porta do Sol, e construído cinco anos antes, foi outra proveitosa pauta inspiradora.

Galería central. 1º andar

Galería central. 2º andar

Galería central. 3º andar

A fachada principal amosa unha composición convencional de influencia francesa. No tramo central, e a partir do entresollado, destaca unha fermosa galería aberta que remata no faiado cunha bufarda tripartita. Todo o conxunto está decorado con detalles propios da cantería da época, caracterizada pola gran mestría no tratamento do granito. Nos corpos laterais, destacan outras dúas liñas ascensionais levemente adiantadas respecto da liña do paramento do inmoble, e que tamén rematan en cadansúa bufarda torreada. Orixinalmente a cubrición do edificio realizouse con placas de zinc que, nunha recente intervención foron substituídas por outras lisas de lousa. Nesa mesma intervención, suprimíronse as cubertas en mansarda situadas entre os tres elementos torreados abufardados.

Os vans, remarcados con molduras individualizadas, péchanse a través de portasdaire, e agás no entresollado, contan con balcóns provistos de balaústres metálicos. Na ornamentación da fachada percíbese unha ampla tipoloxía de arcos: de medio punto, rebaixados, escarzanos, mixtilíneos, en forma de omega, etc.. Todo o conxunto está decorado con detalles que acadan unha grande mestría no tratamento do granito: arcos lombardos, bandas denticulares, antemios de follas de palma, adornos de cintas, medallóns, acroterios…, que dán como resultado un programa decorativo moi elaborado pero quizais algo excesivo..

REFERENCIAS

(1) O 30 de setembro de 1868, os vigueses acoden á Porta do Sol, sumándose a revolta xeral coñecida como A Gloriosa, en resposta ao chamamento que con salvas de canon realizaban as tropas acuarteladas no castelo do Castro e que puxo fin ao reinado de Isabel II. O s veciños entraron na casa Consistorial e sacaron un retrato da raíña esnaquizándoo entre berros de Morte á Raíña. No pleno celebrado o 15 de outubro pola nova corporación, que incorporaba aos concellos de Bouzas e Lavadores, e que presidía o novo alcalde Antonio Fontano, que non puido asistir por encontrarse enfermo, acordou cambiar os nomes das principais prazas e rúas da cidade. A praza da Constitución pasaría a chamarse praza da Liberdade; Príncipe sería Serrano; a Princesa, Prim; Real pasaría a ser Contreras; Isabel II, Topete; Circunvalación chamaríase “Duque de la Victoria”. A única que sobrevive é a praza de Argüelles, antes da Herba, que adquiere o nome dun político liberal que lootou a favor da abolición da escravitude e da eliminación do tormento como proba xudicial. (Datos recollidos da Historia de Vigo de José de Santiago).

O 20 de xullo de 1936, vaise vivir un sanguento episodio na Porta do Sol. Ás 13 horas dese día o capitán do exercito sublevado contra a República, Antonio Carreró Vergés, seguindo as instrucións do comandante da praza, Felipe Sánchez Rodríguez declara o estado de guerra nunha moi concorrida Porta do Sol. A versión máis difundida do que alí aconteceu indica que, cando o axudante ía a comezar a dar lectura ao bando de guerra, alguén intentou arrincarllo. A resposta inmediata foi a de dispararlle a queimarroupa e, diante da situación de alteración que se produce o capitán ordenou aos soldados abrir fogo. Hai 25 vítimas documentadas nos rexistros civís.

(2) Na praza da Princesa, antes “Pescadería” ou “Alfándega”, vendíase carne e peixe, e nela estaba o Repeso, institución propia do Antigo Reino que se encargada da vixilancia do mercado de alimentos.

(3) Durante o franquismo, a rúa foi rebautizada como Calvo Sotelo, recuperando o nome orixinal coas primeiras corporacións democráticas.

(4) Da que na actualidade queda un pequeno vestixio e que a pesar desa amputación mantivo unha certa tradición comercial ata os nosos días

(5) En anteriores referencias, Plazuela del Sol o Plaza del Sol.

(6) A muralla de Vigo, fora deseñada en 1656 baixo o reinado de Felipe IV. A fortificación partía do castelo de San Sebastián e chegaba ata actual dársena de A Laxe, partindo a cidade en dous e impedía o seu crecemento e ademais prexudicaba as relacións comerciais. O concello de Vigo solicitou o seu derribo, recibindo, vía decreto a autorización de Isabel II en 1896. O primeiro dos tramos destruídos, no que se tardou tres anos, foi o comprendido entre a actual porta do sol e A Laxe. Para poder financiar a demolición, o concello decidiu poxar a todos os materiais que se foron sacando das murallas, finalmente ante a falta de compradores se decidiu que as pedras se empregaran para a ampliación da Alameda.

(7) Eduardo Iglesias Añino, nado en Teis o 14 de outubro de 1850 e finado en Vigo o 18 de xuño de 1916, foi un avogado e político galego. Licenciouse en Dereito na Universidade de Santiago de Compostela, e doutorouse en Madrid. Instalouse en Vigo como avogado en 1876, e integrouse no Partido Liberal, alcanzando a xefatura do partido e converténdose no home de Ángel Urzáiz en Vigo. Foi deputado provincial polo distrito de Vigo-Tui (1882, 1888 e 1892) e alcalde de Vigo (1887-1888).

(8) José Araujo foi o gran artífice da súa construción, encargándose da edificación e adiantando diñeiro para a mesma. Como presidente da Cooperativa Socialista obreira, impulsaría o establecemento nos baixos da Casa do Pobo, dun obradoiro, forno mecánico e despacho de panadería, que sería inaugurado nun acto revestido de certa solemnidade en marzo de 1914 (El Noticiero de Vigo, 7 de marzo de 1914)

(9) O seu primoxénito Eudoro, falecería afogado, apenas cumpridos os 21 anos despois que, un cambio brusco de tempo fixera envorcar a buceta na que navegaba pola ría de Vigo. Os acompañantes entre os que se encontraba Enrique Saracho foron rescatados con vida por un pesqueiro que acudira na súa axuda. A congoxa pola súa perda acompañou á familia no tempo.

XXII Aniversario

(10) A Sociedade Española de Xeografía Comercial publicaba o 15 de abril de 1889 un informe, no que detallaba a descrición industrial, agrícola e comercial da provincia de Pontevedra, destacando o incipiente poderío de Vigo, para despois aludir á casa comercial Leonardo Pardo e Fillo, que:«exportaba aguas de Mondariz a Cuba, “repúblicas del Plata, Brasil y repúblicas del Pacífico”».

(11) Auga rica en sulfato de sodio e, en menor medida, en sulfato de potasio), esta composición facíaa moi adecuada para a súa comercialización como auga medicinal con efectos purgantes. O efecto laxante ou purgante, segundo a dose das sales, coñecíase desde séculos; e a finais do XIX e principios do XX, o seu uso gozou de grande popularidade entre os habitantes dos países europeos. A purga coa chegada da primavera para “depurar o organismo”, era tomado case que como un acontecemento social.

(12) Fonte Memoria del Banco de España

(13) Nese temo, coa chamada dos pobres aos cortexos fúnebres tratábase dagunha maneira de exercer a caridade mortuoria (Anastasio ALEMÁN ILLÁN). Viña sendo un xesto derradeiro que tiña máis de obstentación do estatus que doutra cousa. O pobre do cortexo fúnebre non era o pobre en liberdade, o non integrado socialmente, senón, o pobre integrado e adoctrinado nos muros dunha institución eclesiástica; o pobre da Casa da Misericordia. Normalmente en número de 12, ou en outras ocasións como múltiplos ou submúltiplos. O número 12 facía referencia ao número de apóstoles e, polo tanto, con valor relixioso como intercesor privilexiado para o máis alá.

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. 1. 1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente formado a instancia de D. Eudoro Pardo Labarta, pedindo licenza para edificar unha casa no seu solar situado na Porta do Sol. I. P. Arq. Jenaro de la Fuente – 7 de outubro de 1910.

      2. VÁQUEZ GIL, LALO/GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, X. MIGUEL. Os alcaldes e os concellos de Vigo. Os alcaldes do XIX: Eduardo Iglesias Añino. Páx. 57. Os alcaldes do XX: Manuel Diego Santos. Páx. 62.Ediciones Cardeñoso /978-84-87379-70-3/

      3. GALICIANA: BIBLIOTECA DIXITAL DE GALICIA. http://biblioteca.galiciana.gal/gl/consulta/busqueda.cmd

      4. A HEMEROTECA DA VOZ DE GALICIA. Dispoñible online

      5. PLAN ESPECIAL DE REFORMA INTERIOR PETRI CASCO VELLO. VIGO Abeleira Menendez(R) 003 – Porta do sol (Pza) 011. Catálogo 354-Couzada 27647-Parcela 06.

      6. REVISTA MENSUAL MONDARIZ. Ano III, nº 22. 15 de marzo 1917. Biblioteca Nacional de España.

      7. FUNDACIÓN PABLO IGLESIAS. Biografías: José Araujo Pérez. http://www.fpabloiglesias.es/archivo-y-biblioteca/diccionario-biografico/biografias/1727_araujo-perez-jose.

      8. ANASTASIO ALEMÁN ILLÁN. Comportamientos funerarios y estatus social de una élite de poder local. Murcia, siglo XVIII. Depto. CCSS – Geografía e Historia. ÍES de Abarán. Murcia.

Edificio Bonín (1910)

Edificio Bonin. Foto. F. Padín. (2019)

O Edificio Bonin, está situado na esquina das rúas Areal e Oporto (daquela “Transversal del Banco de España”), nunha zona que fora escollida como asentamento de almacéns de salga polos fomentadores cataláns chegados a Vigo desde finais do século XVIII. Este espazo reunía importantes vantaxes para esta emerxente poboación: ademais de ser terreos situados na primeira liña de costa e improdutivos desde a perspectiva agrícola, no caso de Vigo, estaban exentos de pagar algunha renda ou canón por ser terreos propios do concello⁽¹⁾. Ás barretinas e ás faixas de cor vermella lucían neste chamado barrio dos cataláns inzado de edificios de dúas alturas. No andar baixo das casas situábase o salgadoiro, mentres que o piso utilizábase como residencia familiar. Estas fábrica-vivenda, que co tempo irían incorporando outros tipos de angueiras, chegarían a cubrir toda a liña de costa, desde a Alameda ata a Guía.

Buenaventura Marcó del Pont y Bori

Nunha desas parcelas tiña o seu negocio Buenaventura Marcó del Pont i Bori (1738-1818), poliédrico persoeiro que aló polo ano 1750 chegara a Vigo procedente da súa Calella natal. Coa súa capacidade de emprendemento e iniciativa colaborou a poñer os alicerces que permitiron o posterior desenvolvemento da cidade. Marcó del Pont, acometería ao longo da súa vida múltiples actividades, ademais de pioneiro da salga, importante navieiro e comerciante, conseguiría, coa participación na “guerra do corso”, acumular unha importante fortuna. A significación acadada na sociedade viguesa levouno a desenvolver diversas funcións de carácter institucional: foi, síndico procurador xeral⁽²⁾ , comandante de Milicias urbanas⁽³⁾ , deputado do común⁽⁴⁾ e rexedor perpetuo de Vigo⁽⁵⁾ .

Edificio Fernando Cruxeiras no barrio do Areal.

Ese espazo de casas humildes e industrias de salga, veríase urbanisticamente perturbado contra o ano 1865, cando o indiano procedente de Cuba, Fernando Carreras Guixeras promove, na mesma parcela que no seu tempo acollera o almacén de salga de Buenaventura, a construción dun “palacete” para ser a súa residencia familiar. Construído baixo o proxecto de Manuel de Uceda, mestre de obras titulado pola “Escuela de San Fernando” de Madrid, o inmoble constaba de tres andares e aproveitamento baixo cuberta, e rematábase cunha artística claraboia central. O edificio, que hoxe é de propiedade municipal, foi sede do Reitorado da Universidade de Vigo e da Agrupación Territorial Galicia-Norte de Portugal e, con anterioridade, acollera ao Banco de España e ao Goberno Militar.

Pois ben, neste lugar dos arrabaldes de Vigo e xustamente a carón da mansión de Fernando Carreras, outro indiano, Manuel Rodriguez Rodriguez, neste caso procedente da República do Ecuador, mandou construír a edificación ecléctica máis impoñente e suntuosa da cidade. O edificio Bonín, chamado así na rememora da súa dona, Angela Bonín Cuadrado.

Obtención da licenza

Segundo a información acumulada no expediente gardado no Arquivo Municipal de Vigo, a solicitude de licenza e a de petición das correspondentes liñas e rasantes á que a construción debería suxeitarse, foi presentada o día 22 de decembro de 1909 polo construtor Antonio González Pérez Romero, que actuaba en nome de Manuel Rodríguez Rodríguez. Na instancia, ademais de localizar a parcela onde se quería obrar, mostrábase a intención de construír cinco casas. O escrito, acompañábase dos correspondentes planos. Consérvanse na actualidade: os das fachadas á rúa Areal e á rúa do Banco, o da planta de distribución e o plano do andar baixo. Todos eles asinados, en xullo dese mesmo ano, polo Mestre de Obras e daquela director facultativo de Obras Municipais de Vigo Jenaro, de La Fuente Dominguez.

Contraditoriamente co sinalado na instancia de solicitude, na que se facía referencia a construción de 5 casas, na caixa de cada un dos planos das fachadas mostrábase a expresión “Grupo de 10 casas”. Non parece polo tanto moi acertada a hipótese que atribúe a causa do acurtamento da fachada da rúa Oporto ao falecemento do promotor durante tempo de construción do edificio. Por algunha razón, da que non se ten coñecemento, a decisión, probablemente, se tomou durante o espazo de tempo comprendido entre a elaboración dos planos e a presentación da solicitude de licenza no concello.

Fachada á rúa Areal

Fachada á rúa do Banco

Ao proceso de tramitación da licenza, que descorreu con toda normalidade, púxolle o punto final o alcalde Miguel Fernández Lema⁽⁶⁾ quen, actuando no nome da Corporación Municipal verificou o informe elaborado pola comisión de obras municipais. Na exposición escrita o comité propoñía á corporación a aprobación dos seguintes puntos:

1. Se concede licencia a D. Manuel Rodríguez Rodríguez para edificar con arreglo á los planos que presentó cinco casas en las calles del Arenal y transversal del Banco de España previo pago de la cantidad de 7.926,96 pesetas, importe del arbitrio municipal sobre construcciones que resulta de la liquidación practicada por el Facultativo Municipal, debiendo instalar todos los retretes de dichas casas con sifón hidráulico con intermedio de interruptor ó de Sifón y con la advertencia de que una vez terminados los trabajos serán reconocidas por el indicado facultativo para que certifique si se han ajustado o nó á los planos presentados.

2. Las líneas y rasantes de dichas casas le serán fijadas sobre el terreno al solicitante con arreglo al último plano de alineaciones aprobado por la Corporación; y en su consecuencia se ocupará a D. Manuel Rodríguez parte (metros cuadrados) de la parcela que había adquirido al Municipio con sujeción al primitivo proyecto de alineaciones (al precio de ……… pesetas metro cuadrado), debiendo satisfacerle su importe al dicho precio de 30 pesetas metro, que asciende a la cantidad de 6218,10 pesetas con cargo al Capítulo correspondiente del presupuesto en ejercicio.

Jenaro de la Fuente Dominguez, proxectou un edificio capaz de competir en grandiosidade co Edificio Moderno que Manuel Bárcenas Franco, encargara ao arquitecto francés Michael Pacevic, e que fora construído poucos anos atrás. Os dous arquitectos competían na busca da excelencia no plasmamento da arquitectura ecléctica na cidade. Ambos edificios, representativos do mellor facer destes talentos creadores, foron construídos coa finalidade de ser vivendas de alugueiro, unha das formas emerxentes de investimento por parte da burguesía local. Cando nos xornais se anunciaban os pisos para renda, ademais de subliñar a súa situación, frente al Banco de España, resaltaban algunhas das súas máis sobresaíntes innovacións: espléndidos cuartos de baño, ascensores (raros naquel tempo), e outros signos de confort. Na mesma liña, un anuncio publicado no Faro de Vigo de xullo de 1914, volvíase a referir ás innovacións que, na construción da casa se incluíran. Nesta ocasión, o uso do cemento hidrófugo “CERESITE” era o elemento anovador, o cal, segundo expresaba o distribuidor para a provincia de Pontevedra, que casualmente era Antonio González Romero: Evitaba, en absoluto las humedades.

Cando Antonio González Romero, en representación de Manuel Rodríguez, asinou a solicitude de licencia de obra, estaba cumprindo a primeira das misións confiada polo promotor, a segunda, sería a de ocuparse da propia construción do inmoble. González Romero era un afamado contratista de obras, que contaba cunha importante nómina de mestres canteiros que deixaron a pegada da súa mestría en varios dos edificios construídos neses anos na cidade. O labrado realizado no granito das fachadas deste inmoble, traído das canteiras de Ulló (Arcade), ou a variada representación de flora e fauna tallada na fachada do edificio Simeón (1911), neste caso labradas en arenita,⁽⁷⁾ son unha mostra deste bo quefacer.

Acroterio con iniciais M.A dos propietarios	Balcón rematado con frontón triangular	Remate do chafrán circular con cúpula
Fiestras con xambas e lintel ornamentados.	Portóns con arcos escarzanos.	Balcón corrido no esquinal redondeado.

Antonio González Romero, o contratista

Antonio González Romero, (1864-1929), era un importante contratista de obras. Casou dúas veces, e con dúas irmás, Carmen e a Antonia; coa primeira, tivo tres fillos, e coa segunda, sete. No eido familiar habería dous acontecementos que levarían a tristura ao seu seo: O primeiro caso deuse coa tráxica morte do seu fillo Abelardo. Transcorría o mes de setembro do ano 1904 cando unha pedra, lanzada por un dos barrenos disparados na construción dos depósitos de auga do Castro, golpeou na cabeza do descendente, quen, nese momento, saía da casa que se estaba construíndo para residencia familiar. Situada no camiño do Couto, 17, e a 350 m da explosión, o inmoble, sería anos máis tarde a casa mortuoria de Antonio González⁽⁸⁾.

Cartilla de identidade

O segundo acontecemento, tería como protagonista ao seu fillo máis vello Manuel González Fresco. Manuel, simpatizante e colaborador do Frente Popular, coa chegada da sublevación militar de 1936, botárase ao monte a fin de fuxir da implacable represión dos grupos operativos constituídos por falanxistas e gardas civís e, ao tempo, participar nas primeiras partidas de oposición ao réxime. A súa andaina como escapado duraría ben pouco, no mes de decembro do mesmo ano 36 o seu corpo sería encontrado no monte Galleiro, en Nespereira, parroquia do concello de Pazos de Borbén. O “Fresco”, nome co que se lle alcumou, foi unha das figuras máis sobranceiras dos “escapados” que operaron no sur galego.

No ámbito laboral, González Romero, na condición de contratista de obras e, sobre todo, polo súa toma de posición ideolóxica; dicíase, que xamais daba emprego a militantes socialistas, tivo que enfrontarse a frecuentes situacións de conflito. Eran tempos de claro avance nos procesos asociativos dos traballadores. Entre as escollas de maior implantación estaban: a Federación de canteiros, marmoristas e similares, de inspiración socialista, que tiña como presidente a José Araujo Pérez^(9), e o Centro de Sociedades Obreiras de Vigo, vinculado ao anarcosindicalismo.

Algunhas situacións de conflito protagonizadas por estas organizacións e as patronais, serían transmitidas polos xornais. O 18 de setembro 1909, o diario El Eco de Galicia, daba conta dun feito que viña a revelar o enfrontamento existente entre traballadores. O xornal contábao así: “Anteayer se declararon en huelga todos los obreros del contratista de obras de don Antonio González Romero, de Vigo, por haber admitido á cuatro obreros de la Federación. El paro solo duro una hora, pues en cuanto una comisión de huelguistas expuso la causa al Sr. González Romero, éste despidió á los cuatro obreros de la Federación. Con lo cual quedó solucionado el conflicto”

Media hora despois de iniciado o incendio. Foto de “Vida Gallega”.

As tensións sindicais que vivía a cidade de Vigo a comezos do século XX, alcanzaron o punto de ignición o 15 de maio de 1909 co incendio dunha vivenda que se construía na rúa Colón. As chamas fixéronse co edificio que levantaba Antonio González Romero para o político e ex director de Correos, Álvaro López Mora. En menos dunha hora, caían tres construcións afectadas. O alcalde Ricardo Senra apuntaba cara a Federación de Traballadores (F.T) como promotores do incendio. “Cando o inzo que se sementa é malo, o froito é funesto, ¡Y ya visteis cual fue el de ciertas infames predicaciones!”, dicía o alcalde en plena sesión da corporación horas despois de rematado o xigantesco incendio.”

A Audiencia de Vigo, abriu unha causa, por presunto causante do incendio, contra Guillermo Reyes, natural de Chipiona (Cádiz) e que traballaba como “ladrilleiro” na obra desde había dous meses. Á preguntas do defensor, o avogado Prudencio Landín, dixo que non tiña resentimento algún co Sr. González Romero, nin pertencera nunca á Federación de Traballadores; e si, ás Sociedades obreiras da rúa da Princesa, que estaban en pugna coa Federación. Finalmente o imputado foi absolvido e o caso quedou sen resolver.

E.H. Botana

Como corolario, o atentado contra Enrique Heraclio Botana. Non había moito tempo que o sector da construción vivira unha folga  impulsada polos socialistas. Naquel tempo o partido socialista en Vigo tiña como líder a quen fora tamén fundador da UGT, Heraclio Botana, polo que a súa complicidade e a dos asociados a (F.T.) no incendio, empezou a ser manexada polos medios conservadores. Como resultas, días despois e en plena vía pública un descoñecido efectuou dous disparos contra o dirixente socialista.

O final de H. Botana, tardaria en chegar 16 anos, pero viría como consecuencia de seguir mantendo o seu compromiso militante na defensa dos intereses dos traballadores. Trala sublevación militar do 18 de xullo de 1936, sería acusado de traizón; e tras xuízo sumarísimo, condenado a morte e o 27 de agosto, sendo fusilado ese mesmo día xunto a outros deputados e cadros socialista no Cemiterio de Pereiró.⁽¹⁰⁾ .

Recreación do fusilamento no cemeterio de Pereiró // Evaristo Pereira. Faro de Vigo 26.08.2016

Antonio González Romero, morre en Vigo o 8 de xaneiro de 1929, cando contaba con 65 anos. Nótese que na necrolóxica, publicada o día seguinte no diario vigués “El Pueblo Gallego”, omitíase o nome de Nieves Souto Alfaya, muller do seu fillo Manuel o “Fresco”. A familia del nunca mirou nada ben o casamento, chantaba a dona de González Fresco na conversa mantida con Víctor Freixanes, e recollida no libro, “Memorias dun Fuxido.1936”. Nieves Souto, natural de Areas (Pontearéas), de procedencia humilde era filla de pai zapateiro e nai traballadora da terra; mentres, seguía dicindo, os pais do meu home, ó cabo, era xente rica de Vigo: don Antonio González Romero e Carmen Fresco.

Manuel Rodríguez Rodríguez e Angela Bonín Cuadrado

Manuel Rodriguez

Manuel Rodríguez Rodríguez, o promotor do edificio, nace no ano 1851 na parroquia de Chenlo do concello de Porriño. Desde moi novo mostra inclinación polo mar, e unha vez completada a súa formación, incorpórase á Armada Real Española. Por algunha razón, ou se acaso a suma de varias: unha certa insatisfacción cos límites na progresión profesional que a adscrición a Armada impoñía, as posibilidades de éxito que se albiscaban a través da emigración ou, algunhas outras que probablemente rebulían na súa mente; o certo é, que ao pouco, decide abandonar esta relación profesional, e despois dunha curta estadía en Lisboa, embarca cara América establecéndose finalmente en Panamá. Neste pais iniciará a súa prolongada e frutífera andaina na emigración.

Tirando dos seus coñecementos como navegante, e asociado con outros paisanos adquire unha embarcación, que el mesmo capitanearía, a fin de realizar a ruta de navegación mercantil pola costa ata Valparaíso (Chile). As cousas sáenlle tan ben, que pronto está en disposición de aumentar o número de buques, creando así o seu primeiro negocio empresarial, unha compañía de vapores de cabotaxe.

O permanente tráfico comercial entre portos, permitíronlle coñecer diversos países e importantes centros urbanos, quedando impresionado pola populosa, económica e comercialmente sobranceira Guayaquil, hoxe en día a capital económica do Ecuador. E en 1873, fixa a súa residencia nesta cidade, na que pronto ampliará o seu espectro de negocios. Con 5000 pesos de capital, e baixo a razón social “Manuel R. Rodríguez” establece nas rúas, Pichincha e 10 de agosto⁽¹¹⁾, senllos almacéns de venda polo miúdo.

En Guayaquil, coñece a Ángela Bonin Cuadrado, coa que casará. Sobre a data de casamento non existe coincidencia entre os biógrafos, pero, Rodolfo Pérez Pimentel, cronista vitalicio da cidade de Guayaquil e membro da Academia Nacional de Historia, sitúa a celebración da voda no ano 1884. A web GENEANET⁽¹²⁾, pola contra, sitúaa no 7 de xaneiro de 1880. Ángela e Manuel, terían unha ampla descendencia: Julia, Teresa, Juan, José, Enrique, Manuel e Raúl.

Ángela Bonín naceu en Guayaquil, o 6 de xaneiro de 1850. Filla de Juan Bautista Bonino Sanguinetti, nativo de Cave de Lovagno, Chiavari, Italia, e de Teresa Cuadrado Yánez, natural de Sibambe, Cantón Alausí, Provincia del Chimborazo⁽¹³⁾. En Guayaquil posuían unha grande ferretería na rúa Clemente Ballen, e de accións maiores e menores no Banco de Ecuador. O matrimonio tivo once fillos, oito morreron de corta idade e sobreviviron: Belisario, Angela e Ana.

Manuel Rodríguez, durante eses anos vai ampliando a tipoloxía dos negocios. No ano 1883 participa na fundación do Banco Territorial e, en febreiro dese mesmo ano, funda a “Casa de Comercio de Rodríguez y Rodríguez”, dedicada ao ramo da ferraxería e das importacións. No mesmo ano 83 colabora, como membro fundador, na creación da Sociedade de Beneficencia Española, a que, no ano 1888 chegaría a presidir. Foi ademais comisario suplente do Banco do Ecuador e un dos seus maiores accionistas, así como partícipe da Empresa de carros urbanos e da Compañía de gas e alumado.

Na familia burguesa de finais do século XIX e principios do XX, neste estrato social, estaba moi presente a idea de perpetuación do modelo familiar, con roles ben definidos, e onde o papel da escola era moi importante para inculcar valores morais e hábitos de vida considerados apropiados para que as crianzas, nomeadamente os nenos, fosen garantía de orde e progreso social. Os Rodríguez Bonin, tíñano claro e non escatimaron medios para a súa posta en práctica. Corría o ano 1890 cando viaxan a Vigo coa idea de proporcionar aos seus fillos maiores unha formación acorde con eses principios, o centro elixido foi o Colexio Apóstolo Santiago dos Pais Xesuítas de Camposancos, no concello de A Guarda, colexio que chegou a contar cun grande prestixio e que foi xerme das universidades de Deusto e Comillas.

Café Suízo na rúa Príncipe

En 1.894, falecidos Juan Bautista Bonino e Teresa Cuadrado, pai e nai de Ángela, a familia decide abandonar Guayaquil e fixar a súa residencia en Vigo, instalándose nun edificio que anteriormente fixeran construír na rúa de Príncipe. Alternan este asento coa mansión estival que constrúen na súa vila natal de Porriño á que poñen o nome de “Villa Angelita”. Para atender os seus negocios, Manuel Rodríguez viaxa con frecuencia a Guayaquil, ata que, contra o ano 1907, dispón a súa sucesión na administración do patrimonio familiar no pais ecuatoriano. Por inadaptación do seu fillo maior Juan, ás condicións climáticas de Guallaquil (a temperatura flutúa entre 21 e 31 ºC e a humidade relativa entre o 47 e o 99% ),  toman a decisión de poñer os seus negocios nas mans do seu outro fillo José, quen, neses momentos, non contaba coa idade mínima legal (21 anos) para facerse cargo deles.

A fin de habilitalo para a execución dos actas de comercio procedeuse á súa emancipación, que foi realizada en maio dese mesmo ano diante do Escriban Federico Bibliano Espinoza. Deste modo, José Rodríguez Bonín, contando coa asesoría do subxerente do Banco do Ecuador, Eduardo Game Valarezo, e dos avogados da familia, entrou a administrar e dirixir a ferretería, o almacén e bodega de produtos agrícolas; a facenda “El Naranjo”, en Pueblo Viejo; as accións maiores e menores nos Bancos do Ecuador, Italiano, Territorial; e, as propiedades urbanas moi valiosas situadas en Diez de Agosto, Pichincha e Clemente Ballen.

As actividades profesionais de Manuel Rodríguez na súa nova residencia viguesa non decaeron: accionista da Compañía de tranvías e ferrocarrís e do Banco de Vigo; tivo unha mina en Suráfrica e; como recoñecemento do seu pais de acollida, recibiu o nomeamento de Cónsul Xeneral Honorario do Ecuador en Vigo. (Rodolfo Pérez Pimentel, Guayaquil, 1.939, Historiador y Biógrafo del Ecuador).

O labor filantrópico do matrimonio Rodríguez-Bonin, foi considerable. No Porriño, colaborou na construción da Igrexa Parroquial e da capela de San Bieito. No caso da igrexa parroquial, xunto ao viveirense Ramón González, outro emigrado retornado que casara no Porriño con Corona González Santos. A contribución de Manuel Rodríguez consistiu no financiamento do tellado, da ábsida e do rico altar maior. Estas accións desinteresadas por parte do matrimonio foron oficialmente recoñecidas polo concello, quen, en acordo plenario decidiu nomear a Manuel Rodríguez, fillo predilecto; a Ángela Bonin, filla adoptiva; e, na mesma sesión rotular a rúa onde o matrimonio construíu a súa residencia estival “Villa Angelita” coa denominación “Calle Manuel Rodríguez”.

Villa Angelita na rúa Manuel Rodrígez en Porriño. Foto F. Padin (2019)

Panteón da familia Rodríguez-Bonin en Porriño.

Manuel Rodríguez Rodríguez morreu en Vigo no ano 1912 a causa dunha doenza cerebral ⁽¹⁴⁾. “El Noticiero de Vigo” do 16 de novembro de 1912, baixo o título El Entierro del Sr. Rodríguez⁽¹⁵⁾, recollía a nova da súa morte e informaba tanto da asistencia das persoas que querían render homenaxe ao defunto no propio domicilio da rúa de Príncipe, como da organización da comitiva, ocupándose en último lugar dá chegada do cadaleito a Porriño e das exequias que acompañaron ao soterramento.

Necrolóxica publicada no xornal El Noticiero de Vigo (16.11.1912)

Angela Bonin, era unha persoa de gran devoción no ámbito relixioso, e como tal, tivo moita presenza no apoio as institucións relixiosas e nas diversas actividades organizadas por elas. Unha mostra desta cualidade persoal estivo na súa iniciativa de construción dunha igrexa dedicada a María Auxiliadora en Vigo, e que entregou en doazón aos Salesianos.

As súas contribucións en subscricións impulsadas por organizacións relixiosas ou de caridade foron continuas e moi importantes economicamente. Un caso singular foi o do petitório aberto para terminar as obras da residencia que as Siervas de Jesús querían para Vigo. Con 2000 pesetas cooperou, cantidade moi importante e que superaba con creces á contía dos demais donativos. Era moi habitual vela ocupando os primeiros postos das listaxes que regularmente se publicaban nos medios locais.

Ademais de polos motivos comentados anteriormente no era estraña a súa presenza colaborando e temas de carácter civil, como cando ofreceu os locais situados no baixo da súa residencia na rúa de Príncipe e que durante moitos anos foran ocupados polo Café Suízo, para a “Instalación de una tómbola para erigir un monumento a los héroes de la Reconquista ”. Ou cando, no mes de xaneiro de 1917, presenta unha instancia no consello para que, se adoquine inmediatamente la calle del Banco, para lo cual ofrece anticipar el dinero necesario. Un edicto publicado polo alcalde da cidade Fernando Conde, o día 26 dese mesmo mes, facía saber: Que el Excmo. Ayuntamiento acordó que se pavimente con adoquines la calle del Banco de España, y que la colocación de dichos adoquines, se adjudique mediante concurso, con sujeción al pliego de condiciones que al efecto redacte el Sr. director facultativo de las obras municipales.

En relación coa morte de Ángela, acontecida o 24 de setembro de 1927, o historiador Rodolfo Pérez Pimentel conta no Dicionario Biográfico de Ecuador, que: «estando de vacaciones en la quinta familiar de Porriño, le refirió a sus hijos que la Virgen la había llamado para llevarla al cielo». Pediulles entón que a trasladaran a trasladaran a Vigo aínda que estaba aparentemente sana. Ángela Bonin, moría siete días después en su casa del malecón marítimo o calle Príncipe (sic) , sin agonía, el 24 de Setiembre, ante el asombro de todos los suyos.

Características do edificio

Edificio Bonin. Foto F. Padín (2019)

O edificio Bonin, e unha das máis grandes mostras do eclecticismo con acenos franceses construído na cidade de Vigo. No ano da redacción do proxecto (1909), a influencia francesa na formación dos arquitectos hispanos, canalizada a través de libros e tratados estaba moi consolidada. Ao tempo, as clases altas da sociedade fóranse, pouco a pouco, imbuíndo dos gustos e do refinamento francés. Esta senlleira edificación, como antes se comentou, podería considerarse a obra mais grandiosa e significativa de Jenaro de la Fuente Domínguez na cidade, construción na que o mestre de obras, desta vez sen delimentación orzamentaria do promotor, sintetizou o seu amplo repertorio de elementos ornamentais.

Chafrán

As iniciais MA

O edificio, destacable polo seu volume e prolixa decoración, esta composto de andar baixo e tres pisos. As súas dúas fachadas articúlanse a través dun chafrán circular rematado por unha cúpula; nel, destacan os arcos de medio punto sustentados por columnas clasicistas que se superpoñen á carpintería das fiestras, tres por planta; e cada unha delas, provista de balcóns que se enmarcan con pilastras almofadadas. No primeiro e segundo andar estas pilastras corridas, rematan con capiteis de deseño libre, nos que aparecen labradas as letras entrelazadas (MA) en conmemoración dos propietarios Manuel e Ángela. Este detalle vólvese a reproducir no ollo de boi do acroterio do corpo central da fachada que da a rúa Areal.

Na configuración dos arcos, Jenaro de la Fuente, faille un chisco ao barroco ao prolongar as doelas centrais dos arcos, a fin de usalas como ménsulas para a sustentación dos balcóns superiores.

Modillón labrado con motivos vexetais.

Modillón labrado con motivos xeométricos

Modillón labrado con cabeza de león, volutas e follas de acanto

Nas fachadas, a intervalos regulares dispóñense os vans que dan acceso a balcóns enmarcados por pilastras tal como ocorría no corpo esquinal redondeado. O conxunto remátase cunha cornixa culminada cun artístico acroterio.

Na fachada da rúa Areal, a máis ampla, hai un corpo central e un esquinal cadrado que sobresaen da fachada. Tanto este como o esquinal redondeado están rematado por un ático que sobresae por encima dos tres andares e do acroterio, e reciben unha decoración de perpiaños almofadados nas pilastras que enmarcan os vans. O andar baixo destaca pola sucesión de arcos de medio punto, e arcos mixtilíneos remarcados de arcos escarzanos.

Fachada rúa Oporto

Facahada rúa Areal

Como é característico deste estilo, os andares singularízanse por un cambio na ornamentación de cada un deles. A ornamentación é dun recargado barroquismo; nas fachadas non queda ningún oco sen decoración. O chafrán remata na cume cunha cúpula que lle achega verticalidade ao edificio.

REFERENCIAS

(1) Esta situación es la que se produce en conocido como Barrio del Arenal de Vigo, en la que la mayoría de los fomentadores que se instalan en la ciudad, encuentran en él, terreno idóneo para producir la instalación de sus manufacturas, ya que al ser terrenos propios del Ayuntamiento, se encontraban exentos de pagar ningún canon o renta lo que motivó una importante proliferación de los asentamientos, a pesar de la inseguridad de la ocupación, al estar sometidos los espacios a posibles cambios urbanísticos, en un marco muy corto de tiempo.GONZALEZ FERNANDEZ, J.M., “El siglo XVIII. La llegada de los primeros fomentadores y la flota corsaria”, … Op. cit.,, p. 90.

(2) Nos concellos, a persoa encargada de promover os intereses dos pobos, defender os seus dereitos e queixarse dos agravios que se lles facían. (RAE).

(3) Eran estas unidades de carácter local moi vinculadas aos gremios, con certas reminiscencias señoriais, que guarnecían as torres de vixilancias e as prazas fortes da súa demarcación. Entre as súas misións contábase a defensa contra a piratería, o contrabando e o bandoleirismo, sendo unha forza policial máis que unha unidade militar. Desde o século XVI, os litorais mediterráneo e atlántico e algunhas prazas fronteirizas da Península ibérica estiveron custodiadas por compañías de milicia urbana. (El Reservismo militar en España de José Miguel Quesada González).

(4) A reforma municipal de Carlos III, precedida polo motín de Esquilache sucedido en Madrid durante os meses de marzo e abril de 1766, foi o principal intento para resolver os graves problemas que padecía a administración local. A reforma alterou a estrutura municipal ao introducir a representantes do común e reducir o poder dos rexedores (nobreza-oligarquía local).

(5) Os rexedores, principais membros do concello, tiñan voz e voto nas reunións consistoriais, o que lles permitía controlar o goberno das cidades, xa que decidían sobre todas as cuestións que atinxían ao mesmo. ademais, manexaban as arcas municipais, a veces de maneira corrupta ou abusiva. A comezos do século XIX, os integrantes do rexemento, fundamentalmente nobres e burgueses, formaban unha oligarquía case impenetrable, distinguíndose entre rexedores perpetuos, cuxos titulares podían transmitilos libremente por actos «inter vivos» e «mortis causa», e renunciables, que unicamente podían facelo cando aa facenda o aceptase e se cumprisen os requisitos legais esixidos para a validez da renuncia.

(6) Miguel Fernández Lema, nado en 1872 e finado en Vigo en 1947, foi un xornalista e político galego. Fillo de Miguel Fernández Dios e de Felisa de Lema Marina (irmá de Ángel de Lema y Marina fundador do Faro de Vigo). En 1905 casou con Josefina Vicetto Fábregas. Funcionario de Facenda. Foi director de “La Concordia” e “Noticiero de Vigo”. Foi o primeiro presidente da Asociación da Prensa de Vigo (1909) e chegou a membro da Real Academia Galega. En 1923 participou na fundación do xornal “El Pueblo Gallego” sendo o seu principal accionista. Deputado provincial polo distrito Vigo-Tui (1905-1910) con tres mandatos; varias veces concelleiro alcalde de Vigo (1909-1910). Empezou na Liga de Defensores de Vigo e logo pasou a Unión de Entidades Viguesas, traballando arreo nas dúas. Co peche de La Concordia en 1924 retirouse da vida pública viguesa.

(7) Traída neste caso de Novelda (Alicante). A arenita é unha rocha sedimentaria de orixe dietrítico, formada por grans de cuarzo e onde se poderían encontrar pequenas cantidades de feldespato e outros minerais unidos por un cemento silíceo, arxiláceo, calcario ou ferruxinoso. Entre outros usos, empregase como material de construción e como pedra de afiar. O seu nome castelán e o de “arenisca”, pero non aparece no dicionario da RAG, sendo”arenita” a opción recomendada polo servizo de normalización lingüística da USC. En portugués dise “arenito”

(8) Fallecio víctima de un accidente desgraciado en Vigo, el joven Abelardo González Romero, hijo de don Antonio Gonzalez Romero, ex concejal del Ayuntamiento. Hallandose cerrando la puerta de su casa, aun en construcción, en camino del Couto cuando fue alcanzado por una piedra lanzada a 350 metros de distancia por uno de los barrenos disparados en el deposito de aguas del Castro. La piedra que le destrozo materialmente el cráneo no ha sido encontrada. Dícese que fue recogida por un cantero. El Correo de Galicia: (Diario independiente de avisos y noticias: Num. s.n. 24/09/1904).

(9) Natural da parroquia de Mourente, no termo municipal de Pontevedra chegou a Vigo con motivo do cumprimento do servizo militar, do que xa non se movería. Nesta cidade casaría e constituiría unha numerosa familia. Dedicado ao oficio de canteiro, progresou profesionalmente ata converterse nun construtor que deixou unha forte pegada na cidade. Edificios que aínda hoxe se manteñen como, o Pardo Labarta, na Porta do Sol de Jenaro de la Fuente Domínguez ou o Banco Pastor, na esquina de Colón e Policarpo Sanz, de Manuel Gómez Román, din do seu talento e bo facer. Noutros, xa non se pode apreciar, caso da derruída Casa do Pobo, na rúa García Barbón con proxecto Gómez Román.

A pouco de chegar a Vigo, con outros compañeiros de oficio, fundou o gremio dos canteiros. De militancia socialista, foi secretario e presidente da Sociedade de Canteiros, e durante moitos anos contribuíu a orientar dentro da organización na busca da solución dos conflitos.

O seu pasamento produciuse o 8 de agosto de 1929. Admirado e querido polos traballadores e respectado polos patróns, o seu enterramento no cemiterio civil converteuse nunha autentica manifestación de dó poucas veces presenciada na cidade.

O xornal El Pueblo Gallego de 9 de agosto, relacionaba algunhas das dedicatorias que acompañaban as coroas e ramos de flores: Al compañero Araujo, la Casa del Pueblo; Recuerdo de su familia; Recuerdo de sus obreros; su sobrino Jesús y señora; La Cooperativa Socialista Obrera; La Agrupación Socialista; Recuerdo de sus hijos políticos; La Sociedad de Canteros Marmolístas y Similares a su fundador; Recuerdo de sus hijos; A su amigo Araujo, Botana; Recuerdo de su amigo Martinez; Recuerdo de J. Estévez y otra sin inscripción. La Sociedad de Canteros, Marmolístas y Similares, acudió en pleno al entierro, para lo que suspendieran sus componentes el trabajo medio día. En la fábrica de Sanjurjo y en muchos otros talleres de diversas industrias, dejaron los obreros de trabajar un cuarto de día.

(10) Co titular “El régimen de terror en Galicia. Fusilamientos y robos a mansalva”, o diario ABC de 17 de outubro de 1936, reproducía informacións publicadas polo periódico “Crítica” de Buenos Aires. Xornal, dicía o ABC, “liberalmente orientado que en los negros tiempos de la dictadura primorriverista era leído ávidamente en las Redacciones españolas, pues nos informaba de muchas cosas que ignorábamos y nos regocijaba con sus acertados comentarios…”

En relación cos fusilamentos de Vigo documentaba:

“En Vigo, por el delito de traición, fueron fusilados, después de un juicio sumarísimo, Emilio Martinez Garrido, Waldo Gil Sansostegui, Enrique Heraclio Botana, Antonio Bilbatúa Zubeldía, Apolinar Torres López, José Antela Conde,Ramón González Brunet, Ignacio Suárez Fernández y Manuel Rey (a) “Villagarcía.

Previos los trámites legales, a las 5,30 horas del día de hoy, han sido pasados por las armas en las inmediaciones del cementerio de Pereiró. De todos ellos solo aceptó los auxilios de la religión D. Apolinar Torres López”. Asinaba o documento o comandante militar Felipe Sánchez.

(11) Nace no río Guayas e termina no Estero Salado do golfo de Guayaquil. Comprende un tramo de 42 quinteiros. Caracterízase polo asentamento poboacional e polo movemento comercial. O seu nome fai mención á data histórica (10 de agosto de 1809), fecha memorable para os ecuatorianos que lembra o Primeiro Grito da Independencia do que hoxe é Ecuador.

(12) https://gw.geneanet.org/sanchiz?lang=en&p=angela+de+los+reyes&n=bonin+cuadrado

(13) A provincia de Chimborazo, é unha das 24 provincias de Ecuador, situada na zona central do corredor transandino. É coñecida como provincia das altas cumes.

(14) a causa de un segundo ataque de catalepsia (morte aparente, que presenta todas as características dun deceso pero que non o é, segundo a súa intensidade o individuo poderá estar inconsciente do que ocorre ao seu redor, vagamente consciente, ou mesmo consciente a punto de ver e oír á perfección sen poder reaccionar, o seu estado pódese presentar por minutos, horas ou varios días nos casos extremos). Dise que a familia, a fin de ter a máxima certeza, velouno por un período de tres días.

(15) EL ENTIERRO DEL Sr. RODRIGUEZ. En Vigo

A las dos de la tarde de ayer comenzaron a acudir a la calle del Principe numerosas personas que deseaban rendir al señor Rodriguez una última muestra de respecto acompañando al cadaver durante un rato, ya que las apremiantes ocupaciones de muchos de ellos no les permitía a todos llegar a Porriño, en donde definitivamente sería sepultado el muerto.

Entre los concurrentes destacábase un grupo formado por los operarios de la fábrica del señor Pita, cuyo jefe, para dar una muestra de aprecio al finado, concedió asueto a sus obreros pagándoles el día por entero.

A las dos y media se organizo la comitiva del modo siguiente:

Iban en primer término los niños recogidos en la Casa de Caridad; seguida de los ancianos asilados, llevando como los anteriores velas encendidas; marchaba despues el suntuoso coche fúnebre tirado por dos hermosos caballos; el féretro en que iba el muerto era de caoba con incrustaciones de bronca-cro cubierto con un hermoso crucifijo.

Llevaban las cintas los señores Casares, González Castro, Dauden, Fábregas, Stja y García Huertas, según hemos anunciado.

Seguía el féretro el clero con cruz alzada de la parroquia de Santa María, presidido por don Juan Areal.

Caminaba luego el duelo formado por los señores Anda, P. Lampe, Lago, Olivié, Lama González Romero y el cónsul de Francia.

Detras caminaba el numeroso público que había acudido a la conducción, formando parte del séquito numerosa representación de todas las casas sociales.

Por último marchaban los numerosos coches que habían acudido al acto yendo los dos primeros ocupados por las siguientes coronas: del Ayuntamiento de Porriño, doña Carmen Castro, doña María Fernández e hijo, de sobrinos del finado Mariano, Pepita, Teresa, Carmen, Manolo y Maruja, de sus hermanos Enrique y José, de sus hijos, de su esposa, de don Antonio González Romero, de Laffit y familia, de Pita y familia, de su primo Pepe y algunos otros.

Al llegar la fúnebre comitiva a Casa Blanca, despidiose el duelo siguiendo a Porriño el coche que conducía el cadaver, que era seguido por otros muchos abarrotados de público.

EL ENTIERRO DEL Sr. RODRIGUEZ.En Porriño

En Campo Redondo, a medio kilómetro de la villa, aguardaba la llegada del cadaver un gran gentío de la villa y sus alrededores. Alli estaba el Ayuntamiento en pleno, representaciones del Casino y del Liceo y todo cuanto significa y vale en Porriño.

Presidia el duelo el párroco, el alcalde el juez municus y el presbítero don Rogelio Rodriguez, sobrino del finado, de Porriño; el P. Germán Lampe, y los señores Vázquez Lama y Gonzalez Romero de Vigo.

En el cortejo figuraban la orquesta de la catedral de Tuy que entonaron cantos fúnebres durante el trayecto.

El comercio de Porriño cerro sus puertas en señal de duelo y la Casa Consistorial y los edificios de las sociedades de recreo obstentaban colgadas banderas enlutadas.

El público desfiló ante el cadaver que al efecto fué expuesto en el cementerio.

Despues del sepelio se repartieron limosnas a los pobres.

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. 1. 1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente formado a instancia de D. Manuel Rodríguez Rodríguez, pedindo licenza para edificar unha casa no se solar situado no ángulo da rúa Areal e transversal do Banco de España I. P. Arq. Jenaro de la Fuente – 22 de decembro de 1909.

      2. VÁQUEZ GIL, LALO/GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, X. MIGUEL. Os alcaldes e os concellos de Vigo. Os alcaldes do XX: Miguel Fernández Lema. Páx.  62. Ediciones Cardeñoso /978-84-87379-70-3/

      3. JOSÉ MIGUEL QUESADA GONZÁLEZ. El Reservismo militar en España. http://www.portalcultura.mde.es/Galerias/actividades/fichero/2015/Febrero/TESIS_01A03_2014.pdf

      4. VÍCTOR FERNÁNDEZ FREIXANES. “o Fresco”. Memoria dun Fuxido 1936.
         Colección Montes e Fontes. Edicións Xerais de Galicia S.A. ISBN: 84-7507-002-7

      5. DE AUTORÍA MÚLTIPLE. Historia de Vigo. Realizada para El Faro de Vigo. Ediciones Nobel, S.A. Depósito Legal: NA-494/2007

Casa para Felipe Collazo e Alcobre (1905)

Panorámica da casa para Felipe Collazo e Alcobre. Foto de Fernanda Padín

Decorría o ano 1904, cando Felipe Collazo Alcobre presentaba no rexistro do concello vigués un primeiro escrito no que mostraba a intención de levantar, no ángulo da rúa Concepción Arenal e bulevar de Montero Ríos,⁽¹⁾ unha, literalmente escribía, «edificación digna de la importancia de la población y de tal emplazamiento». Con este novo proxecto de edificación nos terreos gañados ao mar, seguíase camiñando na consolidación dun espazo no que, ademais da nova fronte marítima portuaria, abrollaba unha área destinada a satisfacer as necesidades residenciais, de ocio e de relaxamento da burguesía emerxente na cidade de Vigo.

Moitas das impoñentes construcións, que conseguiron chegar ata hoxe, fóronse vagarosamente incorporando á zona durante este período de asentamento poboacional, e unha grande parte delas foron proxectadas polo alarife e, nese tempo, director Facultativo das Obras Municipais, Jenaro de la Fuente Domínguez, autor tamén, do proxecto do edificio que nos ocupa. Entre as máis destacadas edificación que xurdiron da súa paleta construtiva cabe sinalar: o Hotel Universal (1888), situado no número 28 da rúa Cánovas del Castillo; a casa de Prudencio Nandín (1892), sita na Praza de Compostela, 13-14; a casa para Rosendo Silva (1907), situada no ángulo da Alameda e Concepción Arenal e a casa Comercial González e Salgado (1909), na Avda. de Montero Ríos, 30-32.

Alameda 1901. Foto Aurelio Paz

Outros recoñecidos arquitectos da época deixaron tamén a súa importante pegada creadora; así, o francés afincado en Vigo Michael Pacewicz, contribuíu a embelecer a zona con edificios como, as casas para Benito Sanjurjo de Arellano (1906) e para Paulino Yañez Rodríguez (1900), situadas respectivamente nos números 20 e 12 da Praza de Compostela; e a casa para Salvador Aranda Graña (1898), que ocupa o nº 1 da rúa Concepción Arenal. Así meso, é de cita obrigada o conxunto que ocupa no nº 8 da rúa Areal construído baixo proxecto do mestre de obras Alejandro Rodríguez-Sesmero González para Manuel Blanco García (1878). Co tempo, e da man de de arquitectos tan importantes como: o vigués Manuel Gómez Román (edificio Mülder, a casa de Correos e Telégrafos, edificio Saturnino García); José Franco Montes (a casa para os irmáns Suárez e a casa para Joaquin Perez Boullosa); Jenaro de La Fuente Álvarez (edificio Iglesias Curty); Francisco Castro Represas (edificio do Club Náutico de Vigo), Xosé Bar Boo (edificio Praza de Compostela e o construído para Vicente Suárez); fóronse establecendo edificacións que respondían a novas interpretacións arquitectónicas, transformando ese espazo público nun auténtico crisol de estilos capaz de satisfacer as aspiracións estéticas da nova poboación.

O 1904, foi un ano cheo de acontecementos variados e con implicacións en moitos eidos da vida viguesa. Unha vila que ía establecendo os alicerces que sustentarían o seu futuro, e que comezaba a mostrar algunha das características que identifican as cidades:

É o ano da anexión da municipalidade de Bouzas, que faría que o padrón de habitantes chegara ata os 35.000; trinta e sete años despois Vigo asimilaría Lavadores e poñía fin a súa redimensión. Producíronse as primeiras matriculacións de automóbiles, as marcas Delahaye, G.Ibrille e Bayad, serían as primeiras observadas por unha poboación que mostraba a súa sorpresa e curiosidade. O nome de Vigo, viaxou a través dos sinais telegráficos, o incidente de Dogger Bank, estivo a piques de ocasionar o enfrontamento entre a escuadra inglesa, apostada na bocana da ría, e os acoirazados, e cruceiros tsaristas que se aprovisionaban no porto de Vigo. O rei Alfonso XIII, e o Kaiser alemá Guillermo II, encóntranse a bordo do Köenig Albert, no medio da ría; a reunión, naquel momento cualificada de segredo, versou sobre unha posible intervención alemá en Marrocos. No recheo vigués acondicionaríase un velódromo que daría cabida a celebración dunha serie de competicións ciclistas que, segundo a prensa local (O liberal “La Concordia” e o Faro de Vigo), fora seguida con entusiasmo pola veciñanza viguesa e das localidades próximas. O 7 de febreiro prodúcese o primeiro intento de lanzamento da revista “La Vida Gallega”, dirixida por Jaime Solá Mestre, da que se chegarían a editar catro números; a partir de 1908 recuperaríase a cabeceira, cunha xeira máis prologada que duraría ata 1938, ano no que remataría definitivamente a súa publicación. Constituiríase a Unión de Fabricantes de Conserva da Ría de Vigo, foi a primeira organización patronal da historia de Galicia. A auga de catro mananciais de Bembrive chegaría ao depósito construído no monte do Castro, cumpríndose así o plan de abastecemento de auga para a cidade aprobado polo concello no ano 1902…

Felipe Collazo Alcobre

Felipe Collazo e Alcobre, o promotor do edificio, era un emigrante retornado de Brasil a onde se trasladara desde a súa orixinaria vila de Silleda. En Río de Xaneiro, a súa cidade de acollida chegou a ser importante membro da colonia galega. Industrial e comerciante de éxito, compartiu con Bernardino Casal Martinez a denominación Martinez & Collazo, industria dedicada a fabricación de chapeus. Socio distinguido da Sociedade Española de Beneficencia⁽²⁾ , foi ademais un dos fundadores da Liga Patriótica Española na República dos E.U. de Brasil de Río de Janeiro, sociedade creada en 1898 e que tivo como unha das actuacións máis destacada a recollida de donativos que serviran para socorrer aos soldados repatriados de Cuba⁽³⁾.

Poucas máis informacións se puideron conseguir da súa estancia no Brasil, aínda que queda patente que Felipe Collazo acadou unha grande proxección e influencia tanto no económico como no social. Moi novo aínda, con pouco máis de corenta anos, decidiu o regreso a súa terra. Tal día como o o 24 de marzo de 1900, desembarcou no porto de Vigo e, segundo as crónicas dos xornais da época, coa idea de non volver ao Brasil e de fixar a súa residencia nunha cidade galega⁽⁴⁾. Non hai referencias que nos permitan saber o porqué da súa decisión de abandonar unha terra que lle proporcionara tanto capital económico, social e prestixio. É posible que o declive iniciado na industria de chapeus influíra na súa determinación. Cando corría o ano 1876, os artistas chapeleiros, nun escrito dirixido ao Presidente e Membros do Conselho Administrativo da Sociedade Auxiliadora da Industria Nacional, denunciaban como causa deste declive á importación de chapeus acabados do estranxeiro⁽⁵⁾.

Finalmente, Collazo Alcobre, decidiu fixar a súa residencia na cidade de Vigo, tal e como acreditaba no escrito presentado ao alcalde presidente da corporación viguesa, o 28 de abril de 1904. No encabezamento da instancia confesábase, «vecino de esta población según célula personal número nueve mil cuatrocientos cuarenta y seis».

Felipe Collazo contraeu matrimonio con Rudesinda de Jesús Vieitez Amil⁽⁶⁾, filla dos tamén emigrados en Rio de Janeiro, José Mª Vieites Fornoso e Juana Amil. Resultado da unión naceron dous fillos (Antonio Lino, nado en 1902 e José en 1904) e unha filla Mª Angela, que chegou a este mundo poucos meses despois da morte do seu pai. O finamento de Felipe Collazo e Alcobre produciuse prematuramente o 18 de novembro do ano 1904⁽⁷⁾, cando se encontraba en pleno proceso de tramitación a licenza de construción do edificio.

Obtención de licenza

A sucesión de trámites habituais vinculados á solicitude de licenza para construír un edificio, viuse neste caso seriamente alterado e non só por terse producido a morte do promotor. Collazo Alcobre, como anteriormente se amentou, era propietario dun solar situado no barrio de Malecón, no ángulo da rúa Concepción Arenal e a avenida de Montero Ríos, e nel, tal como dicía na instancia presentada no concello, pretendía construír unha «edificación digna de la importancia de la población y de tal emplazamiento»; pero, agregaba, que a causa de negocios urxentes que o reclamaban de América, víase obrigado a demorar o inicio da construción da casa. Por esta razón propoñíalle ao consistorio que, mentres tanto, e a fin de dignificar o lugar do emprazamento, ocupado daquela por «Indecorosos barracóns», se lle permitise urbanizar a súa propiedade construíndo provisionalmente un elegante pavillón de madeira, ao tempo que pecharía o solar pola liña de fachada cun enreixado.

A corporación municipal, reunida o 21 de maio do mesmo 1904, a vista do informe emitido cola comisión de Obras municipal, aprobou as seguintes conclusións:

1. Se concede licencia á D. Felipe Collazo para construír con arreglo a los planos que presentó un pabellón en el ángulo de las avenidas de Montero Ríos y Concepción Arenal, y para cerrar con verja el solar en que dicho pabellón se construye estableciendo en su interior un jardín.

2. Esta concesión se hace por el termino de cuatro años y pasado este tiempo, tendrá obligación el propietario de demoler el pabellón

3. Dicho pabellón se construirá previo pago de la cantidad de 46,35 pesetas importe del arbitrio municipal sobre construciones según resulta de la liquidación practicada por el Director facultativo de las obras municipales.

Poucos días despois, o 31 de maio concretamente, Felipe Collazo trasladaba ao municipio un segundo escrito, a través da cal informaba da súa decisión de desistir da construción do pavillón, retomando de novo a opción do edificio, comprometéndose a presentar os correspondentes planos nun curto espazo de tempo. A corporación municipal, presidida por Joaquin Perez Boullosa⁽⁸⁾, tras recibir e estudar o informe da comisión de Obras acordou, en sesión celebrada o 14 de outubro, a concesión da licenza do edificio que segundo os planos, tiña en planta, unha superficie de 309,50 m² e constaba de baixo e tres andares, comprendendo unha superficie edificable de 1.238 m². O inicio das obras, quedaba agora supeditada ao correspondente pago de mil duascentas trinta e oito pesetas do arbitrio municipal sobre construcións.

Plano da fchada á Avda. de Montero Ríos

Plano da fachada á rúa Concepción Arenal

É nesta conxuntura cando ocorre o inesperado pasamento de Felipe Collazo, acontecemento que vai entrañar unha inflexión no trámite de obtención da licencia. O punto de xiro prodúcese como consecuencia da imposibilidade legal de satisfacer o importe da liquidación do arbitrio municipal sobre construcións mentres o xulgado non resolvera o expediente para a designación da persoa que se debería facer cargo dos asuntos do finado Collazo Alcobre; expediente, que finalmente o xuíz de primeira instancia resolveu coa escolla de José Mª Vietes Fornos, o seu sogro, como procurador dos fillos menores do finado⁽⁹⁾.

Faro de Vigo (20-11-1904)

Faro de Vigo (20-11-1904)

El Correo Gallego (17-12-1904)

A primeira das actuacións a acometer por parte de Vieites Fornos, foi o de solicitar a prorroga de un ano para satisfacer el arbitrio municipal, mentres el arranxaba, en Brasil os asuntos do seu defunto fillo político. O 5 de xuño de 1905, a comisión de Obras municipais, propuxo á corporación municipal a aprobación do seguinte ditame:

La Comisión de Obras que suscribe enterada de la instancia presentada por D. José María Vieitez Fornos, pidiendo un año de prorroga para satisfacer por la tarifa de 1904 el arbitrio sobre construcciones por la casa que su finado hijo político deseaba edificar en el ángulo de las calles de Montero Ríos y Concepción Arenal tiene el honor de proponer al municipio se digne acordar que se conceda la prorroga para el pago por el plazo de dos meses solamente y que esta concesión de prorroga se entienda hecha con carácter general para todos los propietarios que se encuentren en igual caso, advirtiendoles que pasado este término deberán satisfacer el arbitrio sobre construcciones por la tarifa que rija al hacer el pago. El Excmo. Ayuntamiento no obstante acordará lo que estime más conveniente.

Dous días despois, en sesión celebrada o 7 de xullo, o “Excmo. Ayuntamiento“, acordaba a aprobación da anterior resolución e, a través da correspondente providencia darlle trasladado ao solicitante

Características do edificio

Edificio na actualidade. Foto de F.Padín

Edificio de uso residencial, situado en esquina e construído con perpiaños de granito labrado. A edificación fai gala do característico estilo ecléctico de Jenaro de La Fuente pero, nesta ocasión, cun discreto repertorio ornamental e cunha certa tendencia á planitude, disimulaba esta, pola existencia de balcóns independentes en todos os seus vans. A construción conservase consonte ao seu proxecto orixinal, isto é, formado por baixo e tres andares.

Fachada á rúa Concepción Arenal. Foto F. Padín

Facada á Avda. de Montero Ríos. Foto F. Padín

As dúas fachadas enlázanse a través dun chafrán que non recibe especial atención por parte do arquitecto. Cada unha das fachadas está articulada en tres corpos, onde o central diferénciase dos outros polos arcos semicirculares dos seus vans, pola maior ornamentación, e e polo ollo de boi terminal do faiado. O corpo central que dá á rúa Montero Ríos encóntrase enmarcado por anchas pilastras, e rematado por nun frontón circular con acroterio en forma de palmatoria; o que dá á rúa Concepción Arenal, está circunscrito por pilastras almofadadas e coroado cun frontón circular con decoración semellante ao da outra fachada. Os corpos anexos ao central configúranse a partir de sendas sucesións de vans, dous en cada corpo da rúa Concepción Arenal e catro, en cada un dos de Montero Ríos. No andar térreo, destacan as ménsulas e claves. O edificio remata cunha cornixa voada sobre a que se sitúa unha balaustrada a modo de peitoril.

Frontón circular…ollo de boi… Foto F. Padín

Porta de acceso por Montero Ríos. Foto F. Padín

REFERENCIAS

(1)  A rúa de Montero Ríos, recibiu o nome en 1895; e, entre 1931 e 1936, chamouse “Avenida de Joaquín Costa”.

(2) Felipe Collazo Alcobre, en varias ocasións formou parte da directiva en varias ocasións da SEB da cal era o seu tesoureiro no 1899, un ano antes do que decide abandonar Brasil. A Sociedade Española de Beneficência, foi fundada o 13 de setembro de 1859 por iniciativa de inmigrantes españois e tiña por obxectivo minimizar os problemas de saúde pública local, carente entón de hospitais e organizacións médicas capaces de atender á poboación de Río de Janeiro e funcionou tamén como centro de preservación cultural dos inmigrantes. O seu labor como entidade filantrópica foi recoñecida a través de Decreto Imperial polo Emperador Don Pedro II.

(3) Para la Cruz Roja Española.- Han celebrado sesión las Juntas Ejecutiva y Consultiva de la Liga Patriótica Española en los E.U. del Brasil, bajo la presidencia de nuestro comprovinciano D. Silvestre Campos. Nuestro corresponsal en Rio de Janeiro y estimado colaborador, Sr. Fernández Murias, ha propuesto que los fondos sociales se destinen á los soldados y marineros enfermos é inútiles que regresen de la campaña. Otro distinguido gallego D. Daniel Durán, expuso su conformidad con esta proposición ampliándola á que la distribución se haga en la Coruña, Vigo y Santander, lo que apoyaron D. Casiano Fernández Álvarez, D. José Batallán, D. Manuel Pazos Santiago y otros no menos respetables paisanos nuestros; y, en su virtud se ha aprobado lo propuesto, nombrándose una Junta compuesta de los que lo son D. Daniel Durán, D. Felipe Collazo y D. Ezequiel Caravelos, al objeto de revisar las cuentas, y delegando en la Coruña, para distribuír los socorros, que serán unas 700 libras esterlinas, al digno director de la Voz de Galicia, D. Marcelino Lafonte. ¡Bién por los gallegos de Rio de janeiro!. (El eco de Galicia : órgano de los gallegos residentes en las Repúblicas Sud-Americanas: Num. 258 (20/12/1898).

(4) Ayer desembarco en Vigo D. Felipe Collazo Alcobre, uno de los fundadores de la Sociedad patriótica española en Rio Janeiroé importante miembro de la colonia gallega de aquella capital. El Sr. Collazo, que sale para Silleda, su pueblo natal, no piensa volver al Brasil y fijar-a su residencia en un pueblo de Galicia. (El Diario de Pontevedra: Periódico liberal: Num. 4758 (24/03/1900)

(5) «Os abaixo assignados, artistas chapeleiros, attento o grave estado de abatimento a que ha chegado a sua arte nestes últimos annos, devido á grande importação de chapéos acabados no estrangeiro, tendo em vista o fim a que se propõe esta distincta Associação, e confiados no patriotismo e solicitude dos illustres Membros que a compõem, sempre incansáveis no trabalho para o engrandecimento do paiz, promovendo e auxiliando os diversos ramos da industria nacional, tomão a liberdade de expôr-vos, por estas gosseiras linhas, as emergentes circumstancias por que passão, a decadencia a que caminha este ramo de industria do paiz, afim de que, mediante os vossos esforços, obtenhão do Governo Imperial as providencias que o caso requer.
«Senhores Presidente e Membros do Conselho Administrativo da Sociedade Auxiliadora da Industria Nacional: a industria de chapéos, como muitas outras no Brazil, é como uma planta mimosa que vegeta em campo vasto, onde muitas outras agrestes igualmente crescem e tendem a abafa-la, que de certo morrerá, se os cuidados do bom jardineiro não vierem desviar-lhe esses tropeços ao seu crescimento. Vos sois, senhores para a industria do Brazil o bom jardineiro, a cujos desvelos e patriotismo nós confiamos a justiça de nossa causa.
«Dignem-se, pois, os illustres Membros desta distineta Corporação acolher estas humildes considerações, protegendo a justiça desta causa perante o esclarecido governo de S H. Imperial, de quem o paiz tem as mais exuberantes provas de que ama verdadeiramente o progresso de sua industria. (1876).

(6) Rudesinda Vietiz Amil, morreu en Rio de Xaneiro, o 21 de decembro de 1966, sendo soterrada no cemiterio de San Joao Batista. (Correio da Manhã Rio Janeiro (22.12.1964). Estaba acompañada polo seu fillo Antonio e a súa filla Angela. O seu outro fillo José, ausente, facía vida en Galicia)

Jornal do Brasil (22.12.1964)

(7) Fallecio en Vigo don Felipe Collazo Alcobre, que residia en Vigo desde hace cinco años que se retiro de los negocios en Brasil, donde se había conquistado una desahogada posición merced a su laboriosidad y honradez acrisolada. (El eco de Galicia : órgano de los gallegos residentes en las Repúblicas Sud-Americanas: Num. 475 (30/12/1904))

(8) Joaquin Pérez Boullosa foi alcalde de Vigo desde o 30 de decembro de 1903 ata abril de 1905, sendo substituído polo tamén membro do partido liberal, Ricardo Senra Fernández. Debido as súas frecuentes ausencias, en moitas ocasións foi substituído no cargo por Ricardo Senra. De feito, todas as sinaturas recollidas na documentación que forma o expediente da casa para Felipe Collazo, pertencen ao alcalde accidental Sr. Senra. Pérez Boullosa desempeñou cargos importantes nas directivas de diversas sociedades recreativas e benéficas, así mesmo, foi varias veces concelleiro, secretario da Cámara de Comercio e vicepresidente do consello de administración da compañía de seguros La Alborada.

(9) A principios do século XX, a subordinación da muller xustificábase nunha suposta inferioridade xenética. A función reprodutora convertía á muller nun ser pasivo, inferior, incompleto, en resumo, un mero complemento do home, o “ser intelixente”. Pero esta opinión non era exclusiva dos grupos máis conservadores ou reaccionarios. A posición subordinada da muller estaba garantida no sistema patriarcal español por unha lexislación discriminatoria baseada no Código Penal de 1870, o Código de Comercio de 1885 e o Código Civil de 1889, cuxa aplicación daba lugar a situacións tan inintelixible como contada anteriormente na que o xuíz nomea procurador dos fillos de Felipe Collazo ao seu sogro obviando a existencia da nai.

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. 1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente formado a instancia de D. Felipe Collazo y Alcobre, pedindo licenza para edificar unha casa no se solar situado no ángulo das Avdas. de Montero Ríos e Concepción Arenal. I. P. Arq. Jenaro de la Fuente – 9 de maio de 1904.

   2. ALAMANAK LAEMMERT: Administrativo, Mercantil e Industrial (RJ) – 1891 a 1940. Ano 1894. Edición: A00051 (1). Recuperado de: http://memoria.bn.br/docreader/DocReader.aspx?bib=313394&pagfis=7709 . (O Almanaque Laemmert (pelo título original, Almanak Laemmert) como é conhecido, denominado Almanak administrativo, mercantil, e industrial do Rio de Janeiro é considerado o primeiro almanaque publicado no Brasil. Editado no Rio de Janeiro, entre 1844 e 1889, pelos irmãos Eduard e Heinrich Laemmert. Mas autores argumentam que o Almanaque da Bahia seja o mais antigo do Brasil.)

   3. A SEB. HOSPITAL ESPANHOL DO RIO DE JANEIRO. Recuperado de: http://www.hospitalespanholrj.com.br/institucional/seb/a-seb/ (Fundada em 13 de setembro de 1859, a Sociedade Espanhola de Beneficência nasceu com nobres ideais. Formada por imigrantes espanhóis (comerciantes e representantes de órgãos espanhóis no Brasil), tinha por objetivo minimizar os problemas da saúde pública local, carente então de hospitais e organizações médicas capazes de atender à população da cidade do Rio de Janeiro.)

   4. VÁQUEZ GIL, LALO/GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, X. MIGUEL. Os alcaldes e os concellos de Vigo. Os alcaldes do XIX. Páx. 61 e 62. Ediciones Cardeñoso /978-84-87379-70-3/.

Casa para Paulino Yáñez Llorente (1902)

O edificio na actualidade

No primeiro terzo do século vinte, un Vigo en plena metamorfose, vai ser referendario dunha serie de acontecementos que contribuirían de xeito significativo a acelerar o tránsito, desde a pequena vila de pescadores de principios so século XIX, á urbe moderna e industrializada na que se ía ir convertendo. No hínterland da cidade vella iríase consolidando unha rápida expansión urbana, que no ano 1914, dotaríase dunha rede de comunicacións a base de tranvías. O dato de aumento de poboación, 23.144 habitantes en 1900 a 63.000 en 1930, ilustra categoricamente este proceso de crecemento. A este progreso contribuíu en gran medida, a chegada do ferrocarril, a vitalidade do porto e o activo comercio ao retallo e ao por maior.

En 1900, ano de comezo da edificación da nosa casa Yáñez, desde diferentes sectores da sociedade, como por exemplo, os membros da burguesía local emerxente; filántropos, habitualmente emigrantes retornados; sectores progresistas con compromiso na reivindicación de medidas populares e de xustiza social⁽¹⁾ ; e as propias institucións, tanto as locais como as pertencente a outros eidos territoriais, van tomando iniciativas tendentes a satisfacer as necesidades e demandas da sociedade civil viguesa. Precisábanse con urxencia infraestruturas e instrumentos que facilitasen o desenvolvemento industrial, comercial e mesmo paliar as carencias existentes nos ámbitos, formativo, de necesidades sociais; e incluso, as de atención ao tempo de lecer.

Entre os chanzos adiantados nese ano cabe citar algúns dos máis salientábeis:

        O ano 1900 foi importante no mundo da conserva. Despois da instalación no Areal dun taller de envases, o seu promotor, o coruñés Suárez Pumariega, asociaríase con Juan Antonio Alonso Santodomingo, Salvador Aranda Graña, Marcelino Barreras Casellas, Federico Barreras Massó, e outros importantes industriais, para constituír a sociedade anónima “La Metalúrgica” (máis tarde, da man de Suárez Pumariega, agora en solitario, viría “La Artística”). As empresas metalgráficas ían dar satisfacción a unha importante necesidade das conserveiras ao proporcionarlles a posibilidade de contar con envases modernos de folla de lata, susceptibles de ser decorados con estampaxe de cores. Este aporte tecnolóxico facilitaría ás conserveiras viguesas desenvolver estratexias de diferenciación con outras marcas coas que competían; e de paso, poder independizarse dos distribuidores franceses accedendo directamente aos mercados internacionais.

Sinalar por último, que este avance do sector da conserva, desenvolvíase no medio dun importante conflitivo na pesca viguesa. Os enfrontamentos entre xeitos e traíñas; que concluirían, nese mesmo ano de 1900, coa prohibición gobernamental, entre Fisterra e o Miño, da traíña (arte de cerco); estaban no seu punto máis álxido. Esta prohibición quedaría abolida en Vigo no ano 1906.        No mes de xullo, no edificio Acuña Seoaje, abría as súas portas o Banco de Vigo, que tería como primeiro presidente a José Ramón Curbera Puig; e que sentaría no seu consello de administración a tres futuros alcaldes de Vigo, Prudencio Nandín Vicente, Fernando Conde e Manuel Diego Santos; e que incorporaría ao seu elenco de accionistas, a armadores, conserveiros, consignatarios e comerciantes. No primeiro semestre de 1901 xa solicitara a concesión dun tranvía eléctrico entre Vigo e Baiona e puxera en marcha, co concurso de La Aurora bilbaína, a sociedade de seguros La Alborada.

Casa do farmacéutico Enrique Acuña, primeiro edificio vigués proxectado polo arquitecto Michel Pacewicz. Cinco anos despois (1905), o Banco de Vigo trasladaríase ao desaparecido Ed. Rubiera.

        No ámbito cultural e de atención aos espazos para o ocio, destaca a inauguración, o 17 de xullo, do Teatro Rosalía de Castro, nome polo que se coñeceu a partir do 28 de setembro de 1899; antes Romea e Cervantes. Construído baixo proxecto inicial de Domingo Rodríguez Sesmero; contou, na reforma do proxecto orixinal e no tratamento de interiores, coa participación do arquitecto Benito Gómez Román; e tamén, coa do seu irmán Manuel, daquela estudante de arquitectura, quen se ocupou dos traballos escultóricos. A decoración confiouse ao pintor escenógrafo Sr. Almonte; e da instalación eléctrica a Luis Conde Valvis, quen procedente da Coruña, realizou tamén a da Escola de Artes e Oficios.

No ano 1910, durante a celebración do entroido, un incendio provocado por un curtocircuíto destruíu o edificio.

O teatro Rosalía de Castro tivo unha periplo construtivo cheo de incidencias e disentimentos. Os accionistas, entre os que se encontraba Manuel Bárcena Franco, Francisco Solleiro, Antonio Conde, etc; entrarían en preito co contratista, Benito Gómez González, que finalmente se resolvería, coa condena dos propietarios có reintegro ao contratista das cantidades invertidas na construción do teatro.

        No mes de setembro, e grazas ao prócer García Barbón, atenderíase unha demanda fundamental do mundo da industria, do comercio, e da sociedade en xeral. A formación e a instrución da mocidade podería desenvolverse con maiores recursos e eficacia grazas ao no novo edificio para Escola de Artes e Oficios, inaugurado na esquina das rúas García Barbón e Pontevedra, para albergar os estudos que ata ese momento se viñan dispensando nos pequenos locais da rúa Circo.

É neste ambiente de transformación, tamén urbana, cando a edificación da casa familiar para Paulino Yáñez vai a contribuír ao envellecemento dunha alameda en pleno proceso de conformación, que se integraba no primeiro ensanche proxectado despois do derribo das murallas, e que sería coñecido polo nome de Nueva Población. Devagar, a Alameda, iríase convertendo nun centro de reunión e paseo para as e os habitantes da cidade.

Alameda 1880. Foto Pacheco

Alameda nos comezos do século XX

Obtención de licenza e proceso construtivo

A chamada casa Yañez é un edificio de catro alturas, de estilo neomedievalista, erixido para uso residencial colectivo, que está situado no número 12 da Praza de Compostela, en esquina coa rúa Velázquez Moreno. A idea construtiva, plasmada no correspondente proxecto, correspondía ao arquitecto francés Michel Pacewicz, con quen, os irmáns Paulino e Francisco Yañez Llorente, por intermedio de Benito Sanjurjo de Arellano, tomaran contacto na Exposición Universal de Paris de 1889. Paulino e Francisco, formaban parte do sector mais moderno e cosmopolita da burguesía viguesa finisecular, e como parte dese sector social, participantes no costume de mostrar o seu poderío social e económico a través da fastuosa arquitectura das súas vivendas.

A solicitude de licenza de obra, que asinaba Paulino Yañez Llorente, foi presentada no rexistro do Concello o 24 xaneiro de 1900. Os planos que acompañaban ao escrito, por motivo do non recoñecemento en España do título de arquitecto de Pacewicz, ían asinados polo mestre de obras Dimas Vallcorba.

Fachada rúa Victoria

Fachada rúa P. Morillo

Días antes, o 14 do mesmo mes, a través da correspondente instancia, o requirente, pedira autorización para levar a cabo a demolición dunha vella casa da súa propiedade que ocupaba o solar onde se quería construír, e ao mesmo tempo, demandaba, se lle sinalase a liña e rasante para proceder cos traballos de cimentación.

O 18 de xaneiro o Concello, en documento asinado polo secretario Municipal Manuel Olivé Cousiño⁽²⁾ acordou permitir ao solicitante proceder á demolición do edificio preexistente; e ao tempo, deu curso a instancia, para que fose informada pola comisión de obras. A resposta non se fixo agardar, o 22 de xaneiro, a Comisión trasladaba ao concello as súas recomendacións.

Á vista do informe, a corporación en sesión celebrada o mesmo día 22, permitía ao solicitante construír a cimentación; e, asemade, encargaba ao director facultativo das obras municipais, a que procedera a fixar as aliñacións e rasantes á que debería suxeitarse a nova edificación, tanto para a rúa Victoria como para a de Pablo Morillo. Sobre a súa figura compre a lectura da columna Vigo contra Morillo⁽³⁾, escrita por X.L. Méndez Ferrín, e publicada o 31 de marzo de 2017, no xornal o Faro de Vigo.

A resposta a petición de licenza para a construción do edificio, realizada como antes se sinalou por Paulino Yáñez o 24 de xaneiro, foi formulada pola corporación municipal, reunida en sesión celebrada o 31 de xaneiro. Na xuntanza aprobáronse, en todas as súas partes, as conclusións presentadas no informe da comisión de Obras; poñendo así un punto final positivo ao expediente de solicitude. A continuación transcríbese o texto completo do ditame.

La Comisión de obras que suscribe enterada de la instancia y planos presentados por D. Paulino Yáñez pidiendo se le conceda licencia para edificar una casa en el ángulo de las calles de la Victoria y Pablo Morillo tiene el honor de proponer al municipio se digne aprobar las conclusiones siguientes: Se le conceda licencia a D. Paulino Yáñez para edificar una casa en los solares de su propiedad situada en el ángulo de las calles de la Victoria y Pablo Morillo con arreglo a los planos que presento con la solicitud advirtiendo que los salientes de la fachada indicados en el plano de planta deben ceñirse a la linea fijada para dicha calle. D. Paulino Yáñez satisfará al serle notificado este acuerdo la cantidad de mil tres pesetas y noventa y seis céntimos importe del arbitrio municipal sobre construcciones a razón de ochenta céntimos de peseta por metro cuadrado de cada planta: por ser cuatro el número de plantas del proyecto presentado y por medir cada una la superficie de 313 metros setenta y cuatro decímetros cuadrados. En cumplimiento a lo dispuesto por las ordenanzas municipales y acuerdos del Excmo. Ayuntamiento el solicitante colocará valla que ocupe como máximo la tercera parte del ancho de la calle de la Victoria y Pablo Morillo en el frente de su propiedad. El Sr Yáñez satisfará igualmente el importe de la alcantarilla construida por cuenta del municipio en la calle de Pablo Morillo en la proporción que le corresponda cuyo importe le será liquidado por el Sr Director facultativo de las obras municipales. El Excmo. Ayuntamiento no obstante resolverá lo que juzgue más conveniente.

Ao escrito, datado o 29 de xaneiro de 1900, seguían as sinaturas de membros da comisión de obras.

Os Yáñez Llorente e os devanceiros

Paulino Yáñez Llorente, foi o maior dos fillos do matrimonio formado por Francisco Yáñez Rodríguez e Ramona Llorente Diraychin; Francisco e Guadalupe, completaban a prole. Os Yáñez Llorente sen chegar a compendiar o celme das dúas estirpes devanceiras, conseguiron manter unha palpable relevancia nalgúns dos diferentes dominios de acción desempeñados pola ascendencia familiar. Sobre as liñaxes dos Yáñez e os Llorente existe cumprida información.

. . . . os Yáñez . . .

Da familia Yánez, con presenza centenaria confirmada na cidade de Vigo, sábese que tiña o comercio como dedicación principal. Durante o século XIX algúns membros da saga familiar tiveron participación activa na vida política, ostentando cargos tanto no concello como na deputación provincial. Entre os devanceiros de Paulino e Francisco Yáñez Llorente cabe citar:

        Francisco Yáñez de Castro, dedicado ao comercio de cereais, sal, viño serraduras, etc., tivo tamén presenza na industria da salgadura. Segundo informacións tomadas do tomo LXXVI da revista Altamira, editada polo Centro de Estudos Montañeses, en relación a un incidente ocorrido no quechemarín “Nuestra Señora de la Estrella”, Francisco Yáñez de Castro, en 1834, provía de 24 pipas de viño, 10 cargas de serradura e 1.186 ferrados de maínzo a Antonio de Hornedo, do comercio de Santander. Este dato fornece indicios sobre a importancia que debía ter o seu negocio comercial.

Joaquín Yáñez Rodríguez

        Joaquín Yáñez Rodríguez, nacido en agosto de 1814, faleceu en 1892. Fillo de Francisco Yáñez e Francisca Rodríguez; avogado, periodista, político, e alcalde da cidade en varias ocasións (1841/42, 1854/57, 1890/92); foi ademais presidente de la deputación provincial. Xunto a Angel Lema, José Carvajal Pereira, colaborou, en 1853, a erguer o xornal o Faro de Vigo, sendo un dos seus redactores fundadores. Presidiu a “Tertulia Recreativa”, sociedade nacida á vida social en 1864 por iniciativa do Marqués de Valadares; dise que coa idea de crear unha sociedade que agrupase ás persoas adiñeiradas”. Tamén foi propietario da fábrica de pastas, “La Victoria”, situada en Alcabre. De talante liberal, formou parte da xunta revolucionaria viguesa, que presidía Ramón Buch, constituída ao albor do levantamento de 1846, e máis tarde, participaría na revolución de 1854, “La Vicalvarada”, que deu lugar ao chamado Bienio Progresista. En abril de 1856, con motivo das eleccións de renovación de xefes da Milicia nacional, para cubrir as vacantes que había nas compañías, foi elixido capitán da primeira compañía.⁽⁴⁾. En colaboración con Benito Manuel López, secretario do concello, escribiu o manuscrito “Análisis histórico de la Reconquista de Vigo”, datado en 1853, e editado polo Concello de Vigo en 1959 .

Necrolóxica publicada a páxina completa no Faro de Vigo de 05.09.1892

        Francisco Yáñez Rodriguez, irmán de Joaquín e pai de Paulino e Francisco Yañez Llorente, era un dos homes máis adiñeirado no Vigo dese tempo. En asociación con Francisco Tápias, dedicado ao tráfico de grao, ás industria de salgadoiro, aos prestamos á compañías marítimas e delegación de seguros; formaban naquel Vigo en plena expansión comercial a que se coñecía popularmente como a sociedade dos “Franciscos”. Formou parte da corporación municipal viguesa constituída en novembro de 1853, e que tiña de alcalde ao avogado progresista Domingo Antonio Leiros.

. . . . os Llorente  . .

Os Yañez Llorente, procedían por parte materna das familias fundadas en Vigo polos matrimonios integrados por: Lorenzo Llorente Romero con Magdalena Fournell Claudio, e Manuel Llorente Romero con Magdalena Pastor. Os irmáns Lorenzo e Manuel chegaran a Vigo a mediados do século XVIII procedentes da Rioxa.

Entre os descendentes, ademais de Paulino e Francisco Yañez Llorente que son obxecto do noso interese inmediato, pódense citar algúns membros ilustres, que foron obxecto do recoñecemento por parte do pobo vigués:

        Manuel Llorente Pastor (1781 – 1873). Fillo de Manuel Llorente Romero e Magdalena Pastor. Foi deputado a Cortes, Brigadier e subsecretario do Ministerio da Guerra. Polas súas ideas liberais, tivo que emigrar a Inglaterra ao final do trienio constitucional (1820/23).

        Hipólito Llorente Rey (1820 – 1896). Fillo de Manuel Llorente e Pastor e María del Carmen Rey Losada. Como o seu pai seguiu a carreira de armas. Estivo destinado en Cuba, Londres, Abisinia, India, etc. Desde 1873, ocupou o cargo de gobernador militar da illa de Menorca (1888), e da provincia de Pontevedra e da praza de Vigo, que desempeñou durante oito anos, ata que foi ascendido a mariscal de Campo. Casou en Vigo en 1875 con Elisa Naharro, filla do barón de Casa-Goda. Polo seu valemento e favores que fixo a Vigo, o concello deulle o nome de General Llorente á rúa onde viviu, daquela rúa Picacho, e que une a rúa Conde de Torrecedeira coa de Pi i Margall⁽⁵⁾ .

        Teófilo Llorente Diraychin (1827 – 1905). Fillo de José Llorente Tournel e Juana Diraychin. Coronel de enxeñeiros, estivo destinado en diferentes lugares de España, Cuba e Filipinas. Constituíuse en benfeitor do pobo de Vigo, ao facelo herdeiro dunha cantidade de diñeiro en accións de máis de 120.000 pesetas, a fin de que, cos intereses dese capital, se axudase aos pobres da localidade. Ao ano seguinte a súa morte, a cidade dedicoulle a rúa que vai da praza do Berbés ata Beiramar na zona de A Pedra (Rúa Teófilo Llorente). Unha irmá de Teófilo, Ramona Llorente Diraychin, casaría con Paulino Yañez Rodríguez. Deste matrimonio nacerían tres fillos Paulino, Francisco e Guadalupe.⁽⁶⁾

Paulino e Francisco Yáñez Llorente

Paulino e Francisco Yañez Lorente. Tiveron como actividade profesional principal a de importadores de madeiras exóticas (Suecia, Asia e América). Ambos irmáns constituíron a sociedade, Paulino Yañez, Hermanos, que tiña almacén e grandes serradoiros mecánicos localizados na rúa Areal, ao lado da calella do Chinito e na rúa Victoria 34.

O sector do salgadoiro de peixe e da emerxente industria conserveira, foi outro dos eidos de actividade económica no que se implicaron os irmáns Yañez Llorente. Asociados con Carlos Arean Fernández, constituíron a sociedade regular colectiva Yañez y Arean, onde os tres contaban co uso da firma social. A entidade constituíuse en Vigo, no mes de marzo de 1904⁽⁷⁾. As instalacións da fábrica situábanse na beiramar da enseada de Meloxo, no poñente da vila de O Grove, desde onde, baixo a marca comercial Atlas, comercializaban salga, conservas de peixe e outros produtos.

No ano 1905, por iniciativa de dous empresarios ferroláns, un austríaco e un catalán, incorporaríanse a produción de conserva e escabeche na vila meca, catro novas fábricas, avivándose así a actividade económica da localidade. O correspondente no Grove do xornal El Noticiero de Vigo (20.10.1905), saudaba a creación destas industrias, aludindo ao feito da existencia na vila de traballadores, preparados tanto para os labores de fábrica, como para a pesca, así como da existencia de 18 traíñas dispoñibles no porto.

A firma Yáñez e Arean, por diversos motivos, estivo presente nos medios de comunicación durante polo menos dúas décadas. O xornal, El Noticiero de Vigo o 4 de febreiro de 1905, informaba da folga de obreiros soldadores producida na súa conserveira. A decisión tomada polos traballadores articulábase en resposta ao despedimento de dous empregados da fábrica, que ostentaban os cargos de presidente e delegado da sociedade de soldadores. Noutra ocasión, o naufraxio do seu vapor Apolo, motivou unha nova aparición nos medios. Unha concorrencia máis grata foi a motivada pola cesión do vapor Dolores, que pilotaba o propio Carlos Arean, para realizar o transporte de turistas ingleses entre a illa da Toxa e a de Cortegada.

Nesta relación de ocupacións profesionais de Paulino Yáñez, referirse, por último, a súa inclusión, como vogal, no Consello de administración da compañía de Tranvías Eléctricos que presidía Martín Echegaray.⁽⁸⁾

Paulino Yáñez Llorente

Paulino, o promotor do edificio, naceu en Vigo no ano 1863 e morreu, ibidem, o 3 de marzo de 1950. Contraeu matrimonio con Carmen Tapias Puig, en cerimonia oficiada polo abade da igrexa de Santiago de Vigo, o 16 de decembro de 1891. Actuaron respectivamente, como madriña e padriño da voda, a nai da noiva Clotilde Puig de Tapias, e o tío do noivo Teófilo Llorente Diraychin. O matrimonio tivo tres fillos. Paulino, Joaquín e Juan Yañez Tapias.

Ademais das actividades profesionais descritas anteriormente, Paulino Yáñez, tivo unha vida destacada na política. Nas eleccións municipais de renovación da corporación celebradas o 12 de maio de 1895, nas que houbera “intelixencia” entre o sector conservador e o liberal, obtivo acta de concelleiro en representación do primeiro distrito, xunto a Marcelino Astray Caneda, Antonio Lema e José Pérez Villelga⁽⁹⁾ . Ademais de concelleiro na corporación viguesa, a vida política de Paulino Yáñez, estendeuse tamén ao ámbito provincial. O 20 de xaneiro de 1924, por designio do coronel Manuel Junquera Guerra, xefe político do directorio militar, en funcións de gobernador Civil, entraría a formar parte da corporación provincial; e por 23 votos a favor e unha abstención, asumiría o cargo de vicepresidente da deputación. Co mesmo resultado en votos sería elixido para a presidencia o enxeñeiro Daniel de la Sota Valdecilla, pai do arquitecto Alejandro de La Sota. Ao tempo, no Estado, o xeneral Primo de Rivera, que suspendera, sine die, a Constitución de 1887, cos estatutos municipal e provincial en proxecto, continuaba coa “reforma” da Administración.

Como membro destacado da burguesía da cidade, Paulino Yañez, involucrábase en actividades relacionadas cos diferentes eidos da vida social, deportiva, cultural, etc. O xornal El Noticiero de Vigo de 27 de decembro de 1905, publicaba unha nova para dar a coñecer a súa participación como vogal da xunta de Beneficencia; outrosí, abundaban as súas participacións nas tan habituais contribucións pecuniarias en colectas con fins benéficas. O ámbito, deportivo e o seudo-deportivo, en ocasións motivou a súa comparecencia na prensa. O 9 de marzo de 1890, o xornal Faro de Vigo, anunciando a celebración dunha comida, en homenaxe aos xefes dos destacamento militares de Vigo, que organizaba El Gimnasio, citándose a Paulino Yáñez e ao seu irmán Francisco, como socios desa asociación de tipo deportivo. Noutra ocasión Paulino, xunto a o marqués de Villanueva y Geltrú, Manuel Cadaval e Ramón Sanjurjo; aparecía formando parte do xurado encargado de regular o funcionamento da Tirada Internacional de Pombiño; no, posiblemente primeiro acontecemento de tiro celebrado (xullo de 1912) na illa de A Toxa. O diario de Pontevedra La Correspondencia Gallega, eufemisticamente referíase ao evento co nome de “festa cinexética”⁽¹⁰⁾. Anteriormente, no ano 1897, e no mesmo espazo de prácticas de maltrato aos animais e de  potenciación de festas sen arraigo en Galicia, Paulino Yáñez, amosábase integrado no Consello de Administración de la Taurina Viguesa. A pesar dos esforzos feitos por esta sociedade impulsada principalmente por Pedro Alario, e posteriormente por outras iniciativas, as corridas touros en Vigo non se chegarían a implantar.

Pola súa formación e pola condición de propietario, Paulino Yáñez, tivo que atender varias encomendas relacionadas con diversos servizos de tipo social e político. O 8 de agosto de 1902, por estar incluído nas listas de capacidades, foi designado membro dos xurados do Partido de Vigo. Podían pertencer á lista de capacidades, e polo tanto, ser xurado, el que tuviere un título profesional o hubiere desempeñado algún cargo con la categoría de Jefe de negociado de Administración⁽¹¹⁾. O 23 de setembro de 1909, con motivo da renovación de vocais da Junta Pericial, e á proposición da Alcaldía, entraría no organismo pola súa condición de propietario. As xuntas periciais, encargábanse da redacción dos amillaramentos e dos apéndices de acordo ás relacións xuradas presentadas polos contribuíntes; comprobaban as altas e baixas, e as posibles variacións; sendo competentes tanto en rústica como en urbana. Con toda esa información avaliaban a riqueza total do municipio consonte ás modificacións anuais; e, unha vez fixada a cota a pagar, encargábanse de facer o reparto entres os veciños contribuíntes⁽¹²⁾.

O pasamento de Paulino Yáñez, segundo se menciona na necrolóxica publicada o 4 de marzo de 1950 no xornal vigués El Pueblo Gallego, produciuse na súa casa familiar da Alameda, cando contaba con 87 anos.

Características do edificio

Edificio en esquina das rúas Alameda e Velázquez Moreno, (antes Victoria e Pablo Morillo), conta con planta baixa, tres andares e faiado. Construído en fina cantería de perpiaño apomazado, resultado do oficio e da escrupulosidade dos canteiros galegos. Presenta fachadas a ambas rúas, enlazadas por un chafrán ocupado por unha galería que podería considerarse como un auténtico chisco dos promotores ao seu negocio de importación de madeiras nórdicas.

Galería neogótica de madeira

O inmoble cumpría con creces co obxectivo buscado pola burguesía local, de procurar a distinción a partir da construción de edificios ostentosos e de estilo cosmopolita. A solaina, que se estende ao longo dos tres andares superiores, coróase cun gran gablete en forma de cortina que contribúe á sensación de esvelteza e ascensión visual que se percibe na observación do edificio. Nela combínanse varios elementos neogóticos, como son os arcos oxivais trilobulados, que se distribúen aleatoriamente seguindo as pautas do eclecticismo: tres no primeiro andar, un no segundo e ningún no terceiro; tracerías caladas nos antepeitos; conta tamén coa presenza dos socorridos pináculos, que desta vez, cumpren unha función simplemente ornamental e que se acompañan de numerosos remates apuntados.

Na parte do chafrán correspondente ao andar baixo sitúase un dos portais do edificio. O acceso está enmarcado por dúas pilastras terminadas en ábacos que serven de base a sendas ménsulas que soportan a galería. A parte superior da entrada, en harmonía co remate en gabelete da galería, remátase cun arco en forma de mitra, en cuxo vértice disponse unha flor de lis, elemento decorativo símbolo da familia real francesa, que foi moi utilizado na arquitectura gótica tardía.

As fachadas, que presentan unha composición ecléctica, organízanse asimetricamente a través dun corpo central que se adianta, e no seu tramo superior superan o remate do edificio. O da praza de Compostela singularízase cunha torre ameada, no que destacan os balcóns voados no primeiro e segundo andar, presentando os vans partidos. Tanto as varandas dos balcóns como os antepeitos das fiestras adórnase con tracerías caladas. O corpo central da rúa Velázquez Moreno, substitúe os balcóns por galerías; e finaliza, nunha especie de gabelete agudo rematado nun pináculo. Nesta fachada tamén se repite a tracería gótica nos vans confinantes.

Porta de acceso do chafrán

Acceso Praza de Compostela

No andar baixo, ademais das poderosas ménsulas que soportan os corpos centrais das fachadas e a galería do chafrán, destaca o acceso principal da Praza de Compostela, de estilo neogótico, que ven rematada por un arco conopial decorado. O edificio remata cunha varanda que, ao igual que os antepeitos de balcóns e fiestras das fachadas, substitúe os balaústres pola tracería gótica, que se combina cunha galería cega de arcos apuntados baixo a cornixa.

REFERENCIAS

(1) Eduardo Chao, pode ser un modelo referencial. Impulsou numerosas actividades na cidade, unha das máis importantes foi a construción de novos molles no porto e a mellora das instalacións de obras do porto; dotou á cidade dun observatorio meteorolóxico; creou as chamadas escolas de instrución públicas, destinadas a mellorar a formación das persoas maiores e colaborou na instauración e atención das necesidade da Escola de Artes e Oficios; convocou un concurso público entre os arquitectos para premiar, con cincocentas pesetas do seu peculio particular, ao mellor deseño de casa que mellorase as condicións de vida de mariñeiros e labregos. Tamén deixou pegada no fomento dunha prensa progresista en Vigo, implicouse no apoio á imprenta de Juan Compañel e na edición primeiro do xornal La Oliva (1856-) e máis tarde en El Miño (1857-1868).

(2) Manuel Olivie Cousiño (1858-1931), escritor, publicista, avogado e secretario municipal vigués e do porto; ademais de membro de varias institucións culturais. Escribiu unha biografía sobre Concepción Arenal e, baixo o título de “Aspiraciones Nacionales de España”, iniciou un ambicioso proxecto, que non chegou a concluír, dedicado ao estudo crítico dos problemas de carácter internacional que afectaban directamente a España. Constaba de cinco partes (Xibraltar, Marrocos, Unión Ibérica, Alianza Latina e Unión Ibero-Americana), das que só chegou a publicar as dúas primeiras.

En 1932, un ano despois da súa morte a Corporación viguesa adicoulle a rúa que sae da Praza de España e leva ao Paseo de Rosalía de Castro. Colocándolle unha placa conmemorativa, esculpida en mármore e que presenta un fermoso veado sobre a que se enxertan as letras de bronce adornadas cunha grilanda fundida no mesmo material.

(3) Tradicionalmente, na festa viguesa da Reconquista fálase ben do militar leonés Pablo Morillo, quen está inmortalizado no monumento ambulante que foi da Pedra á Praza hoxe dos Cabalos e, de alí, á de Zamora que mudou o seu nome a Independencia. Vigo é así de mutante. En realidade os que queremos a Vigo non estamos en débeda con Pablo Morillo. Menos lle deben os viguistas exaltados, entre os que non me encontro, que pretenden facer de Vigo unha provincia. Estes non lembran que na primeira división territorial española, de carácter centralista, que foi a promulgada polo bon rei Xosé Bonaparte, Vigo era capital de prefectura, ou sexa de provincia. Morillo, e os frades, cregos, fidalgos e axentes de Wellington que incitaron o pobo contra o bonapartismo, frustraron a cidade de Vigo como capital de provincia.

Logo de facer carnicerías en América, e de ser ben mallado por Simón Bolívar, Morillo, xa marqués de la Puerta, pola fazaña da porta viguesa da Gamboa, púxose ás ordes dos franceses. Dos franceses absolutistas do exército dos Cen Mil Fillos de San Luís, de Wert e do duque de Angulema. Na Coruña, os liberais, ao mando de don Pedro Méndez Vigo, resistiron o feroz bombardeo e o asedio durante cuarenta heroicos días; logo foron derrotados e pasaron con honor á Historia.

Entre os franceses absolutistas estaba o felón Morillo. Este xeneral volveu a Vigo, e aínda librou unha segunda batalla de Ponte Sampaio na que, esta vez, combateu co exército francés contra os galegos liberais que resultaron vencidos. En Vigo, Pablo Morillo e os seus vistosos franceses absolutistas, entraron, non sei se pola Porta da Gamboa, e foron moi ben recibidos en Vigo polos reaccionarios, mentres o elemento liberal se metía baixo as pedras.

E ben, durante o período liberal (1820-1823) Vigo, polo seu espírito e dinamismo, fora instituído como capital de provincia. Unha vez que Pablo Morillo entrou nesta cidade na que escribo, e a incorporou ao réxime oprobioso a capitalidade trasladouse a Pontevedra, onde aínda segue. Entendo, pois, que algún sector de Pontevedra afague a memoria de Morillo no monumento da súa Alameda. Non entendo, non, por qué os viguistas exaltados persisten en louvar a figura de Pablo Morillo.

Coa entrada de Morillo en Vigo o 4 de agosto de 1823, termina para esta cidade, como escribe X.M. Álvarez Blázquez, “a fugaz experiencia de capital de provincia durante o trienio liberal”. Unha rúa viguesa segue a ostentar, en mármore, o nome do xeneral felón.

(4) La Oliva: periódico de política, literatura e intereses materiales: Año I Número 22 – 16 abril 1856

(5)El pueblo gallego: diario de la mañana, al servicio de los intereses de Galicia: Num. s.n. (08/06/1941) José Espinosa. Cronista Oficial de Vigo

(6) Investigando a historia familiar en Galicia. Llorente, Casa dos. O Piñeiro. (Vigo). XENEALOXÍA.ORG

(7) La correspondencia Gallega, 14.03.1904

(8) El Noticiero de Vigo o 17 de marzo de 1915

(9) Gaceta de Galicia: diario de Santiago – 14.03.1895

(10) La Correspondencia Gallega. 02.09.1912

(11) Artigo 665 da “Ley de Jurado de 1888”.

(12) Manual de Hacienda para archiveros municipales

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. 1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente formado a instancia de D. Paulino Yáñez pidiendo licencia para edificar una casa en el ángulo de las calles de la Victoria y de Pablo Morillo. I. P. Arq. Dimas Vallcorba – 14 de enero de 1900.

   2. Investigando a historia familiar en Galicia. Llorente, Casa dos. O Piñeiro. (Vigo). XENEALOXÍA.ORG. Recuperado de: https://www.xenealoxia.org/linaxes/pontevedra/939-2009-06-28-00-15-52. Consultado o 13 de maio de 2018.

   3. MANUAL DE HACIENDA PARA ARCHIVEROS MUNICIPALES. Ediciones tres fronteras. ISBN: 978-84-7564-416-5. pax. 18

Escola de Artes e Oficios de Vigo (1900)

Escola de Artes e Oficios. Foto F. Padín

A Escola de Artes e Oficios de Vigo representou a materialización dos degoxos máis sentidos por unha sociedade que, a partir da segunda metade do século XIX, anhelaba contar cos instrumentos que melloraran a formación técnico profesional das súas xentes, especialmente nos ámbitos comercial, artesanal e o do incipiente sector industrial; e, outrosí, promover a formación xeral da súa poboación máis nova. Á sociedade El Recreo Artístico e Industrial, fundada o 14 de setembro de 1856 e á Sociedade de Socorros Mútuos La Cooperativa, fundada en 1884, por desprendemento da Sociedad de Socorros Mútuos (1852); foron, a nivel asociativo, os suxeitos desta causa reivindicativa. No plano individual prevalece a figura sobranceira de Manuel Diego Santos, auténtico e perseverante indutor do propósito. As ensinanzas industriais en Vigo completaríanse anos máis tarde coa creación, por Real Decreto de 25 de xaneiro de 1901, asinado pola rexente María Cristina, da “Escola de Artes e Industrias”; e co posterior (1930), “Proxecto De Universidade Industrial de Vigo” que incluía a construción, con proxecto de Jenaro de La Fuente Álvarez, do edificio da rúa Torrecedeira.

O Recreo Artístico e industrial de Vigo, por unha módica asignación de 4 reais, ofrecía aos seus asociados: la lectura de periódicos de política, literatura y artes; un baile mensual y juegos de billar, tablas y naipes no prohibidos ⁽¹⁾ .

Na pertinente reunión de constitución, os socios fundadores procederon a aprobación do regulamento e á elección da primeira xunta directiva que encabezada como director D. Vicente Agulla. Non é ata o ano 1882, cando o Recreo Artístico, xa baixo a presidencia de Manuel Diego Santos, e coincidindo coas festas da cidade, promove a celebración duns Xogos Florais, que terían como presidente de honor ao que fora presidente da 1ª República e brillante orador, Emilio Castelar y Ripoll, o novo Cristo dos pobos escravos, en verbas de Curros Enriquez. En agosto do ano 1883 (Os xogos florais, leváranse a cabo o 24 de xuño), o Recreo Artístico celebra xunta xeral, e no seu discurso, Manuel Diego Santos congratulábase do éxito acadado polo certame literario-musical que se celebrara no teatro Circo Tamberlick, e poñía sobre a mesa unha ambiciosa proposta: a creación dunha Escola de Artes e Oficios en Vigo.

A casa do medio da foto foi a primeira sede. Tomada en 1918, acababa de incendiarse.

Dous anos máis tarde, agora presidindo a Sociedade de Socorros Mútuos “La Cooperativa”, Santos, conseguía aglutinar en torno ao proxecto a importantes e influentes persoeiros de diferentes ideoloxías: o todopoderoso Montero Ríos, Augusto Bárcena, e Eduardo Chao. Eduardo Chao, naquel momento, presidente honorario de La Cooperativa, tería un importante labor na posta en marcha do centro formativo; ao seu cargo, como presidente, quedaron as dúas comisións (unha organizadora e outra executiva), que, coa finalidade de conducir o proceso, constituíranse no seo da Asociación. Augusto Bárcena, doaría os terreos para instalar a súa primeira sede, e, Eduardo Chao o mobiliario para as aulas e oficinas. O edificio construído ocupaba o número 5 da rúa Circo (a actual Eduardo Iglesias), xusto fronte o teatro Tamberlik e constaba de baixo e primeiro andar. O 26 de setembro de 1886, diante dun numeroso público, Santos, Chao e Bárcena ocupan o estrado montado para a realización do acto de inauguración da Escola tan necesaria e ansiada. Como diría Eduardo Chao: As ideas xermolan como inzos.

MANUEL DIEGO SANTOS

Manuel Diego Santos, naceu en Vigo en 1834 e finou, ibidem o 27 de maio de 1911. Cando contaba con 26 anos emigrou a Rio de Janeiro, retornando á cidade que o veu nacer, e na que permanecería ata o fin dos seus días, no ano 1882. Foi un empresario de éxito, eficaz servidor público e militante na política liberal que, naquel tempo, significaba combater as secuelas subsistentes do Antigo Réxime: desigualdade civil, privilexios sociais e as rémoras políticas empeñadas en dificultar o tránsito de sistema político e económico; pero que, como di Josep Fontana no seu libro “Europa  ante el espejo”: No hubo «ni persistencia del Antiguo régimen» ni « triunfo de la burguesía», sino que se impuso la lógica del capitalismo que obligaba a los grupos dominantes a pactar para defenderse  de las aspiraciones de los de abajo.

Manuel Diego Santos

As anteriores asercións conseguen, no seu relato biográfico, un contundente respaldo. Manuel Diego Santos, desenvolveu con celebridade, a súa actividade profesional. Na fábrica de mobles de luxo⁽²⁾ implantada en Rio de Janeiro, “Moreira, Santos e Compañía”⁽³⁾ ; que dirixía, e da que era co-propietario, “trabalham, segundo recollía nun documento oficial da empresa, mais de 200 artistas livres”. Naquel momento a escravitude⁽⁴⁾ estaba implantada no Brasil, polo que, o dato, máis alá da carga poética que carrexaba, acreditaba aos seus propietarios por instituír un estilo empresarial que permitía conciliar a racionalidade económica coa racionalidade ética do benestar para todos os seus membros. Un dato máis que nos achega ao coñecemento das relacións laborais implantadas na fábrica; en 1881, un ano antes do regreso definitivo a súa cidade natal⁽⁵⁾ , a revista “La Ilustración Gallega y Asturiana”, que dirixía Murguía, nun dos artigos publicados nese ano sobre o avegoso empresario galego, referíase a celebración anual (que nese 1881, coincidía coa conmemoración do décimo aniversario da fábrica) dun banquete ao que acudían todos os seus operarios. O artigo, de titulo, “Honor al trabajo en Río-Janeiro”, dicíase en relación co acontecemento que, por sí solo revela el espíritu que anima aquel vasto establecimiento, y acaso encierra el secreto de su magnífico progreso; e, a maiores, facía un relato pormenorizado dos lances acaecidos durante o banquete (brindes, cante do himno ao traballo, discurso do director, recollida de donativos para auxiliar ás familias de dous artistas que se achaban á porta da morte, recitado de discursos e poesías por parte de operarios e convidados, etc ). Con todo, entre os episodios ocorridos durante o festexo, destacaba a petición de permiso, feita por parte dun representante dos traballadores, para abrir na factoría unha aula de xeometría aplicada á arte de ebanista, iniciativa que, o director Santos, comprometíase a apoiar. O artigo remataba co seguinte parágrafo:

Cuenta la fábrica con gran número de operarios, y la fiesta se prolongó hasta despues de las nueve de la noche, retirándose los convidados y operarios satisfechos de las alegres horas que alli pasaron, donde la fraternidad y la igualdad se ostentó con todas sus galas.

Pero o perfil biográfico de Manuel Diego Santos quedaría incompleto sen non se atende a unha calidade persoal fundamental, a empatía. Esta habilidade cognitiva foina desenvolvendo en todas aquelas actividades emprendidas ao longo da súa vida. Na súa etapa en Río de Janeiro, ao eloxiado desempeño como empresario hai que amecerlle, o seu labor na Sociedade Española de Beneficencia⁽⁶⁾ , institución que prestaba importantes auxilios aos residentes españois, formaran ou non parte dela. A Ilustración Gallega y Asturiana, nun artigo publicado o 18 de agosto de 1881 destacaba o seu traballo ao fronte da asociación benéfica. O cronista referíase a memoria lida polo presidente Santos na asemblea xeral celebrada o 17 de abril dese mesmo ano, salientando o florecemento da sociedade nuns momentos no que este tipo de asociacións estancábanse ou tendían a desaparecer. Noutro apartado, o escrito referíase ao chamado que, Manuel Diego Santos, facía aos emigrados que conseguiran algunha fortuna, reclamando o seu compromiso e implicación no fomento deste tipo de institucións. En referencia á marcha económica da entidade benéfica, salientaba que entre 1879 e 1880 entraran en caixa 3.956.800 reis, que sumados ao anterior capital facían a importante suma de 64.013.240.

Ademais da presidencia da Sociedad Española de Beneficencia, o senlleiro Santos, mantivo outras ocupacións: presidente da Liga Operaria e do Club Industrial; socio activo da Bolsa de Río Janeiro; vicepresidente da Reunión de Expositores, socio honorario da Caja de Socorros de Don Pedro V, da Sociedad Auxiliar da Infancia Desvalida, da Asociación promotora de la Instrucción, da Propagadora de Bellas Artes e do Club Industrial⁽⁷⁾ .

Pola traxectoria seguida e as angueiras levadas a cabo, que colaboraron a impulsar a florecente industria e comercio no seu pais de acollida, Manuel Diego Santos, recibiu importantes mostras de enaltecemento. Con 48 anos decide retornar a súa terra, e mentres realiza a travesía do Atlántico, o emperador brasileiro Pedro II, alcumado “O Magnánimo”, redacta e publica o decreto imperial polo que se lle proclama comendador da Orden de la Rosa⁽⁸⁾(na figura). Anteriormente, e tamén por designio imperial recibiría a alta encomenda de presidir a Comisión Brasileira na Exposición Continental Sud-Americana de 1882. Nesta exposición, celebrada en Buenos Aires, exhibíranse cerca de 1000 obxectos, e a ela concorreran todos os países de América e algúns europeos⁽⁹⁾ . No ano 1899, residindo xa na súa vila natal, foi designado viceconsul do Brasil en Vigo, proclamación que foi autorizada por Real orde do Ministerio de Estado⁽¹⁰⁾ .

Na súa vila natal, o emigrado retornado disporá de 29 anos nos que, a través das súas actuacións seguirá confirmado a súa fidelidade aos valores asumidos e o compromiso coa súa ideoloxía. A diferencia doutros indianos, Manuel Diego Santos non se limita a financiar ou apoiar economicamente a realización de infraestruturas de tipo cultural, de atención educativa ou sanitaria, lúdicas etc, etc; senón que, promove ou se incorpora a diferentes iniciativas de interese cidadán, implicándose persoalmente no seu desenvolvemento.

Neses primeiros anos de residencia na súa vila natal, dúas novas, referidas a súa persoa veñen a ensombrecer o seu decurso. No ano 1887, o xornal El Correo Gallego no seu número 2601 de 9 de xullo, informaba que, a Dirección Xeral de Seguridade, implicábao no posible embarque (non confirmado), de 8.500 emigrantes galegos para o imperio de Brasil. No mesmo ámbito de adversidade, Manuel Diego Santos, xunto Manuel Bárcena, Francisco Solleiro, Antonio Conde .. ; no ano 1894, foi condenado por sentencia do xuíz Trillo, ao pago de cantidades ao contratista Benito Gómez, a fin de reintegralo das importantes sumas invertidas na construción do Teatro Cervantes ⁽¹¹⁾ . Anos despois, en xaneiro de 1905, outro episodio, neste caso relacionado co seu nomeamento como presidente do Casino de Lavadores ven a anubrar a súa notoriedade. O diario o Noticiero de Vigo publicaba o 31 dese mes unha crónica sobre a xunta xeral celebrada para á elección de cargos, da que se extraen os seguintes reveladores parágrafos:

En Junta general celebrada en la noche del 29 del actual, en el Casino de Lavadores fueron elegidos para sustituir a la junta directiva: Presidente, don Manuel Diego Santos, ….

Por dicha Junta General al aprobarse la elección se ha barrenado totalmente el artículo 21 del Reglamento con relación a los cargos de Presidente y Vice presidente, pues los elegidos no cuentan ni con mucho un año de socio de número desde su admisión. …

Manuel Diego Santos, desenvolveu un importante labor no fomento da economía da localidade e comarca. Na compaña de destacados membros da burguesía viguesa (industriais da conserva, consignatarios, etc), avivou a creación dunha importante e necesaria institución financeira, o Banco de Vigo. A idea inicial partira, segundo se conta, dun folleto de título “Un sueño pero realizable”, atribuído ao consignatario de buques e industrial conserveiro Salvador Aranda Graña. O escrito provocara unha corrente de vontades que derivaría na constitución dunha entidade bancaria dirixida a contribuír ao financiamento do complexo marítimo, e a promover, o desenvolvemento da cidade⁽¹²⁾ .

Edifico 1ª sede do Banco de Vigo

O Banco de Vigo, que contaba cun consello de administración presidido polo adiñeirado filántropo Fabriciano Rodríguez Soto, e do que formaba parte Manuel Diego Santos, abriría as súas portas o 24 de maio de 1900⁽¹³⁾ . A primeira sede ocupada pola entidade bancaria situábase na esquina da rúa Policarpo Sanz e Velázquez Moreno. Un emblemático edificio, o primeiro construído na cidade polo arquitecto  Pacewicz a demanda do farmacéutico Joaquín Acuña Seoaje. As obras para o abastecemento de auga potable, a extensión da rede telefónica urbana e a implantación do tranvía eléctrico Vigo-Baiona, eran algúns dos obxectivos marcados por ese primeiro consello de Administración, mostrando, desta maneira que a orientación das súas actuacións ían ter como guía a satisfacción das necesidades da cidade e o seu desenvolvemento.

Non había iniciativa que buscase o beneficio e o progreso da incipiente urbe, na que Manuel Diego Santos nos se implicara con toda súa experiencia, coñecemento e entusiasmo. Vigo, levaba desde o ano 1883, propugnando a celebración dunha Exposición Internacional de Pesca, pero no foi ata o 25 de novembro de 1908, cando por iniciativa da Asociación de Cultura e nos salóns da casa consistorial, se celebrase a reunión popular que puña inicio ao proceso preparatorio. No comité executivo⁽¹⁴⁾ constituído, que presidía o Alcalde de Vigo formaba parte, como vogal, Manuel Diego Santos. A pretensión de organizar a feira dedicada a pesca, por diversos motivos⁽¹⁵⁾ , non se chegaría a concretar, nin nesta ocasión, nin nun segundo intento promovido, en 1928, pola Cámara de Comercio que dirixía Tomás Mirambell. Non sería ata o ano 1973, uns oitenta anos despois da primeira tentativa cando, coa Worl Fishing Exhibition, a ansiada celebración se conseguiría levar a cabo.

Representación da arte de pesca “Cerco de xareta” coñecida tamén por “Traíña”

A omnipresenza na vida social viguesa de Diego Santos, volvería a producir consecuencias e nesta ocasión, dun xeito pouco grato para el. Desde o ano 1897 formaba parte da corporación municipal que presidía López de Neira como único concelleiro liberal, cando, en outubro de 1901, un numeroso grupo de persoas, que previamente queimaran un retrato de Montero Ríos, apedrarían a súa casa⁽¹⁶⁾ . Era a resposta dos defensores da arte de pesca coñecida como a “traiña”,⁽¹⁷⁾ á toma de partido a prol da arte do “xeito”, feita polo involucrado Santos no conflito aberto entre, os usuarios deste selectivo e ancestral método de pesca, e a importada (traída polos fomentadores cataláns) “traíña”, arte de maior custe e efectividade de colleita. Eran tempos de cambios profundos no sector do mar que tiñan a súa orixe principalmente nos seguintes sucedidos: a chegada de novas artes de pesca (a arte de arrastre coñecida polo nome de “xávega”; a “parella”, tamén arte de arrastre; e a traiña ou “cerco de xareta”); a crecente implantación dos barcos movidos a vapor⁽¹⁸⁾ ; a aplicación nas fábricas de conserva do descubrimento da inalterabilidade dos alimentos por esterilización ao vapor, (Nicolás Appert, 1809 e Louis Pasteur, 1864), que incrementaba considerablemente a demanda de peixe por parte das conserveiras; e por último, a chegada do ferrocarril e a correspondente apertura de novos mercados.

Noutro episodio do mesmo mandato municipal (1897-1901), o seu talante vólvese a por de manifesto cando participa na redacción das novas Ordenanzas Municipais, que empezarían a rexer no mes de xullo de 1897, e que polo grande sentido educativo coa que foran concibidas, foron moi comentadas pola cidadanía; ou cando, no verán de 1901, rematando o mandato de López de Neira, (substituiríao Prudencio Nandín); encoméndaselle presidir a comisión, formada polo máis selecto da sociedade viguesa, que se encargaría de recibir a unha delegación de cidades do norte portugués (Oporto, Barcellos do Conde e Vianna do Castello), que visitaban a cidade en correspondencia a outra visita, do verán anterior, realizada a Portugal por unha representación viguesa, que o propio Manuel Santos encabezara. En relación a este encontro, a revista ”La Ilustración Española y Americana” de 8 de xullo de 1901, dicía o seguinte:

Galicia y el norte de Portugal cumplen automáticamente la ley divina del “quos Deus conjuntix …”, porque constitúyen una sola entidad étnica, divida por la política en dos distintas naciones
···/···
Galo-célticos son los orígenes de Galicia y Portugal; comunes los ríos principales que fertilizan las tierras del Norte lusitano y del Mediodía gallego; gemelas las crónicas eclesiásticas, las instituciones civiles, las mitologías rurales y hasta las tragedias amorosas.

Transcorría o ano de 1867 cando, se declaraba un incendio na vivenda contigua á casa consistorial, situada daquela na Praza da Constitución. Os medios dispoñibles para combater a labarada, consistían en: policía municipal (dous), unha máquina bomba que absorbía auga das fontes, neste caso da fonte de Neptuno, situada na Porta do Sol, e o concurso solidario dos veciños. Este incendio, presente na memoria cidadá e outros declarados posteriormente, foron nutrindo a conciencia das autoridades municipais sobre a necesidade de crear un corpo especializado, dotado dos medios precisos, para o combate dos lumes.

Attaillio Pontanari

A creación do corpo de bombeiros voluntarios foi acordada pola corporación municipal a finais do ano 1894, despois de que nese ano se produciran dous novos importantes fogos en vivendas da rúa Sombrereros. A Manuel Diego Santos, auténtico motor da concreción da idea, corresponderíalle o cargo de primeiro director. No labor de preparación e organización do corpo, axudaríao moito, Attallio Pontonari y Maestrini,⁽¹⁹⁾ italiano de Florencia, que, formando parte dun circo ecuestre, chegara á Coruña en 1879; e que, despois de residir en Compostela e Pontevedra, ancoraría en Vigo. Posteriormente, entrando no ano en 1910, o polifacético Attilio Pontonari, acabaría por asumir a xefatura do corpo ao que el mesmo contribuiría a formar. Juan Manuel González Luengo, no xornal El Pueblo Gallego de 11 de novembro de 1951, nun artigo titulado Evocación y Actualidad de Nuestros Bomberos, amosaba a popularidade alcanzada por Diego Santos no seu papel de concelleiro responsable do corpo, rescatando unha especie de cantiga que circulaba pola cidade e que dicía así:

Los bomberos son de Santos;
la Música de Nandin;
el obispo, de don Pancho,
¿que rayos me toca a mi?

A referencia á Nandín, debíase a o seu papel como impulsor da creación da Banda Municipal, á que ademais uniformara. O verso el obispo era de don Pancho, aludía a amizade que unía a don Pancho Martinez⁽²⁰⁾ co bispo. Figura fundamental nos primeiros anos de andadura, o concelleiro Santos, presentou a renuncia ao cargo en xaneiro do ano 1901⁽²¹⁾ ; para substituílo, foi nomeado don Avelino R. Elias⁽²²⁾ .

Mitin liberal, presidido e presentado por Manuel Diego Santos (1909)

O derradeiro ano da súa poliédrica e proveitosa vida ía a procurarlle a oportunidade de seguir ocupándose da res pública, pero agora desde o posto de primeira autoridade gobernativa do municipio. O desempeño do cargo de rexedor da cidade que o vira nacer supuxo un remate coherente coa súa andaina vital. A designación como alcalde de Vigo⁽²³⁾ produciuse, por Real orde ⁽²⁴⁾ o 1 de xaneiro de 1910; cando ocupaba a presidencia do Goberno o liberal Segismundo Moret y Prendergast. O que foi Cronista Oficial de Vigo, Bernardo Vázquez Gil, nunha das habituais columnas que escribía para o xornal Atlántico, o 8 de marzo de 2011, recreaba unha das periódicas conversas con Gorecho, un popular personaxe de ficción, creado por el mesmo para El Pueblo Gallego. Desta vez, cronista e alter-ego, falaban do alcalde Manuel Diego Santos nos seguintes termos: Este alcalde de 1911 foi, segundo se conta, moi progresista. Polo pronto eliminou os fielatos, que eran oficinas, nunhas casetas nas entradas da cidade, para cobrarlle os arbitrios, así se chamaban, ao que viña a vender mercancías a Vigo.

O día 27 de maio de 1911, Manuel Diego Santos recibiu a visita inesperada da Moira “Átropos”, quen por sorpresa, e elixindo a forma de ataque cerebral, cortou o fío da súa vida. O alcalde Santos contaba con 77 años, e, segundo a prensa local, gozaba de una robustez y de un vigor físico excepcionales⁽²⁵⁾ . O seu amigo Attallio Pontanari, que naqueles momentos achábase cerca do leito do enfermo foi quen, profundamente afectado, comunicou o triste acontecemento ás persoas estrañas á familia que acudiran á a finca de Cotomodón, (residencia da familia Diego Santos), para saber do estado do alcalde. A noticia da súa morte produciu unha impresión moi fonda na cidade; os xornais dedicaron columnas enteiras a súa memoria lembrando a frutífera labor desenvolvida a prol da poboación; e, o concello, enloitou os balcóns en sinal de dó e adoptou acordos en relación co enterro ao que asistirían en corporación. O soterramento, estivo precedido dunha comitiva moi numerosa que acompañaba ao cadaleito polas céntricas rúas da cidade, constituíndo unha impresionante manifestación de mágoa pola súa perda, e de consideración pola súa memoria. O 1 de xuño, 4 días despois do seu pasamento, o xornal Faro de Vigo, daba a seguinte información «ayer se verificó en nuestras oficinas el reparto de bonos de 20 céntimos de la Cocina Económica para los cuales y en memoria del finado alcalde, D. Manuel Diego Santos envió 50 pesetas el Sr. Santos Junior, de Oporto. Los 250 bonos fueron distribuidos totalmente a los pobres de solemnidad que acudieron a recogerlos». Amais do dito, o diario remitía a chamada da corporación municipal para asistir aos funerais dispostos por ela, e que se celebrarían na igrexa da Colexiata. La orquesta y voces, dicíase na nota, estarán a cargo del organista de dicha iglesia, José Torres Creo.

Enterro do popular alcalde D. Manuel Diego Santos que polo seu esforzo persoal elevouse desde humilde obreiro ata unha resplandecente posición social e económica. Publicada en Vida Callega. Foto Gil. O Cortexo fúnebre estivo formado polo capelán da casa D. Enrique Fandiño; o-párroco do Sagrado Corazón, P. Perramón; o cónsul do Brasil, Sr. Dos Santos; os deputados provinciais D. Antonio López de Neira, e D. Eladio de Lema, o avogado e ex deputado provincial D. Manuel Rodríguez Cadabal, o concelleiro e vicecónsul de Rusia don Francisco Tapias, o ex alcaide don Francisco Molins, o notario D. Casimiro Velo, e en representación da familia, o ex alcalde D. Joaquín Pérez Boullosa.

Unha vida de compromiso e dedicación para mellorar as expectativas e condicións de vida das xentes, non fixo que a súa morte abundaran os recoñecementos. A iniciativa do seu fillo político, Antonio González Castro, houbo, no concello de Vigo, un intento de asignación dunha rúa, que finalmente foi desatendido polo goberno municipal. Sen embargo, a través da iniciativa cidadá en forma de subscrición pública voluntaria, levouse a cabo unha campaña de recollida de donativos para a adquisición dunha placa conmemorativa do finado. O 11 de agosto de 1924, na vila de Bouzas, con gran solemnidade, descubriuse unha lápida que daba o nome de Manuel Diego Santos a unha praza.

O EDIFICIO DOADO POLO PRÓCER JOSÉ GARCÍA BARBÓN

Os estudos de Artes e Oficios, que como quedou dito, comezaron a súa andaina nun edificio da rúa Circo, (Eduardo Iglesias na actualidade), o 26 de setembro de 1886; viu apuxado o seu plan formativo grazas a que, en 1900, por iniciativa de José García Barbón, que sufragou a construción, puido dispoñer de novas instalacións, proxectadas ad hoc, polo arquitecto Michel Pacewicz. O novo edificio construíuse na esquina da rúa Duque de La Victoria e rúa Hospital (actualmente: Avda. de García Barbón e rúa de Pontevedra).

O vinte e oito de decembro de mil oitocentos noventa e sete, coa solicitude de permiso para a construción do edificio por parte de García Barbón, poñíase o primeiro chanzo nesta segunda etapa do ensino artístico e profesional, e ascendíase outro grao na aspiración de dotar á cidade de infraestruturas educativas, imprescindibles para responder ás necesidades formativas dos diferentes sectores produtivos. Tanto o edificio da Escola de Artes e Oficios, como o posterior, de 1946, para o Instituto Santa Irene, que daría estabilidade as aulas de ensino medio que se viñan impartindo na cidade desde o curso 1927/28, nacerían por efecto da filantropía exercida por indianos, único xeito de avanzar nas infraestruturas educativas, dada a precariedade do investimento das institucións públicas.

A seguir, mostrase a copia do escrito de petición de licenza para a construción do edificio, presentado por García Barbón no rexistro do concello:

EXCMO. SEÑOR

            D. José García Barbón propietario y vecino de esta ciudad con célula personal de 5ª clase que escribe a V.E. con el debido respecto expone:

            Que posee un terreno en la calle del Duque de la Victoria esquina á la del Hospital en el que desea construir un edificio compuesto por semisótano, piso bajo, principal, segundo y buhardilla con arreglo a los planos que se acompañan, según los cuales las superficies edificables en las diversas plantas son las siguientes:

            Las superficies de semisótano, bajo, principal y segundo es la misma e igual a 625 m². La superficie de la buhardilla es de 168,15 m².

            En méritos de lo expuesto a V.E.:

Suplica que previos los derechos correspondientes, se le conceda el oportuno permiso señalándole al propio tiempo, linea y rasante para poder realizar la expresada obra.

Vigo veintiocho de Diciembre de mil ochocientos noventa y siete

Nada se dicía no escrito en relación ao uso que se lle ía dar ao inmoble, pero á vista dos planos presentados, pronto se soubo que o destino era o de albergar os estudos de Artes e Oficios que había tempo se viña dicindo que o prócer García Barbón quería construír. Non houbo que esperar moito para confirmalo. No punto primeiro das conclusións incluídas no informe redactado pola comisión de Obras a requirimento da corporación municipal de 29 de decembro de 1897, explicitábase o destino ao que ía ser dedicado o inmoble. O conxunto de inferencias, que a Comisión sometía a aprobación do goberno municipal, eran as seguintes:

1. Se conceda licencia a D. José García Barbón para construir un edificio en el ángulo de las calles del Duque de la Victoria y Hospital para escuela de Artes y Oficios con arreglo a los planos que ha presentado con la solicitud.
2. Esta licencia se declara exenta del arbitrio municipal establecido sobre construcciones por tratarse de un edificio dedicado a prestar el importante servicio de instrucción popular.
3. La línea a que ha de sujetarse dicha construcción por la calle del Hospital será la recta trazada desde el ángulo noroeste de la finca en la calle Duque de la Victoria hasta el punto en esta calle que permite establecer en la del Hospital dos triángulos de compensación de igual superficie una propiedad del Sr. García Barbón y otra propiedad del municipio.
4. Que se forme el expediente y proyectos necesarios para el ensanche de la calle Hospital hasta catorce metros en el espacio comprendido entre la calle del Duque de la Victoria y la longitudinal en proyecto prolongación de la del Marques de Valladares. Pola Comisión de Obras asinaban:R. Valdés, José Pereira e Manuel Diego Santos. Vigo 11 de xaneiro de 1898.

En sesión celebrada o 12 de xaneiro de 1898, a Excelentísima Corporación acordaría aprobar o anterior informe en todos os seus apartados. Nesta sucesión de acordos cara o inicio do proceso construtivo, o xornal El Eco de Galicia⁽²⁶⁾ , o día 20 de marzo de 1898, publicaba a decisión tomada polo Sr. García Barbón, de encargarlle a dirección do novo edificio para Escola de Artes e Oficios ao mestre de obras Dimas Vallcorba, con arreglo, dicía, á los planos de un arquitecto parisiense ⁽²⁷⁾ y bajo la inspección del ingeniero Sr. García Arenal⁽²⁸⁾ . Finalmente, e como remate do proceso de formalización da doazón, o ilustre filántropo, e decidido protector da instrución pública, trasladou ao concello, como representante do pobo vigués, o correspondente documento acreditativo do traspaso da propiedade. De dar difusión ao outorgamento ocuparíase, en nome do concello o seu, daquela tenente de alcalde Prudencio Nandín Vicente, quen, na correspondente nota de prensa⁽²⁹⁾ emitida, aclaraba que a doazón estendíase non so ao edificio, senón que tamén a todo o material acumulado nel.

Dous anos máis tarde, outro acontecemento volvería a mostrar o comportamento altruísta e marcadamente social de José García Barbón, cando, a fin de paliar a situación de desigualdade, marxinación social e menor atención que as mulleres recibían no eido educativo, decide engadir ao edificio existente un anexo destinado á súa formación.

A petición de licenza para a construción deste novo edificio prodúcese o 7 de xaneiro de 1902. Non demoraría moito a corporación municipal en reunirse para a correspondente toma de decisións. En sesión celebrada o día seguinte, conviña a aprobación dos seguintes puntos:

1. Conceder a D. José García Barbón la licencia que solicita para construir un edificio destinado para las enseñanzas de la mujer como ampliación del que ha donado con destino a escuela de Artes y Oficios.
2. Que por el señor facultativo de las obras municipales se le señale la linea y rasante en la calle del Hospital a que ha de sujetarse dicha construcción.
3. Que dicha construcción quede exceptuada del pago de derechos municipales sobre edificaciones y por ocupación de la vía pública con materiales de construcción.
4. Que pase este expediente á la Comisión de obras para que estudie el ensanche de la calle del Hospital.
5. Que la Corporación pase por el domicilio del Sr. García Barbón á darle las gracias por la nueva prueba que da á la Ciudad de Vigo de su gran amor a la enseñanza y de su generosidad. Asinaba o escrito o Secretario: Manuel Olivié.
   

Finalizando o mes de outubro de 1904, o incansable benfeitor da cidade completaría a súa inapreciable contribución educativa, formalizando, na notaría do Sr. Veloso a doazón ao pobo de Vigo, representado polo seu alcalde Joaquín Pérez Boullosa, do conxunto de infraestruturas educativas construídas: Escola Superior de Industria, Elemental de Artes e Oficios, Ensinanza da Muller e Educación técnica do obreiro.

JOSÉ GARCÍA BARBÓN

Da súa infancia na vila de Verín e da súa prolongada estadía en Cuba, 40 anos, entre 1845 e 1885, non se vai dar aquí unha información exhaustiva; a secuencia cronolóxica dos acaecementos sucedidos no seu ámbito familiar, social e sobre todo profesional arredor de negocios mercantís e bolsistas, non é doada. As poucas informacións atopadas na hemeroteca son imprecisas e, en moitos casos contraditorias, o que impedide construír un relato minimamente consistente. Como exemplificación, a través das biografías publicadas con motivo do seu pasamento, non hai xeito de confirmar as circunstancia familiares no seu nacemento, tampouco hai coincidencia na idade coa que arriba a La Habana, especulándose con idades comprendidas entre os 10 e os 15 anos, e tampouco está claro se foi chamado polo seu tío Luciano García Barbón, segundo coinciden a maioría das fontes, ou de José Antonio García Barbón, irmán pequeno de Luciano quen, desde o seu Aviles natal, viaxara a Cuba reclamado por este en 1827 (segundo se acredita na documentación que consta nos Expedientes sobre licencias de embarque. Isla de Cuba). Porén, unha vez retornado a Galicia, a súa vida familiar e as súas actividades empresariais e filantrópicas, foron abundantemente divulgadas na prensa, tanto a editada no espazo galego como na emigración.

Reparemos nalgunha destas disensións. Segundo a Enciclopedia da Emigración Galega, José García Barbón, nace en Verín o 1 de abril de 1831, mentres que, para a Gaceta Ilustrada-Diario de Santiago (09.03.1909), o nacemento teríase producido o 1 de abril de 1830, a mesma data que publicaba o xornal El Eco de Galicia de Bos Aires de (10 de decembro de 1900), quen, ademais precisaba o lugar: Santa María La Mayor, partido de Verín (Ourense). O escritor verinés Xerardo Dasairas Valsa, nun artigo de título El filántropo que dejo impronta en Vigo, publicado no xornal El Faro de Vigo o (1 de abril de 2011), con motivo do cento oitenta aniversario do nacemento do prócer, asignáballe a este a condición de fillo natural; o seu pai, segundo o escritor verinés, sería Victorio García Barbón, asturiano con comercio en Verín; e a súa nai, Manuela Solla, filla dun empregado do establecemento comercial de Victorio. Pouco antes de decidir mandalo a Cuba co seu tío Luciano⁽³⁰⁾, engadía Xerardo Dasairas, o seu pai biolóxico recoñeceuno e acristianouno; de aí, dicía, o uso dos dous apelidos paternos. Esta información contrasta coa propagada maioritariamente polo medios: Os seus pais eran uns acomodados propietarios e comerciantes desa vila, tal como, entre outros, sostiña o diario Gaceta de Galicia-Diario de Santiago na necrolóxica difundida o 9 marzo 1909.

A listaxe de desavinzas podería ser dabondo prolixa pero, sirva esta nova información, sobre a súa chegada á Habana, publicada respectivamente nos xornais, El Eco de Galicia e La Gaceta de Galicia, como unha nova confirmación da desconcordia: Aconsejado por un tío suyo, hombre de espléndida posición social, residente en la Habana, se traslado cuando solo tenía once años, á la capital de Cuba, en la que se dedicó al comercio⁽³¹⁾…; que entra en clara contradición con estoutro relato: Tenía 14 años cando embarco para La Habana, llamado por su tío José García⁽³²⁾. En todo caso, apreciase a formación dunha cadea migratoria por parentesco tan común na época, e tan eficaz como instrumento de perpetuación do fenómeno migratorio.

Pero, onde hai unha absoluta unanimidade é nas grandes trazas do seu carácter, nos seus logros, e na súa preocupación e disposición para compensar as carencias e calamidades ás que se vían sometidos os seus compatriotas galegos. Curros Enriquez, que daquela dirixía na Habana, a revista Tierra Gallega, no estío habaneiro de 1895, escribía con dous propósitos, un artigo⁽³³⁾ co que pretendía dar a coñecer aos industriais galegos en Cuba. O primeiro dos obxectos do escrito ía dirixido aos causantes da emigración galega, para advertilos do prexuízo que a consecuente emanación de talento lle estaba custando ao país; e o segundo, para enxalzar ao emigrante pola perseveranza, intelixencia, laboriosidade, honradez e sacrificio, que tiñan que aportar á tarefa emprendida no país de acollida, e na que algúns, chegaban a iniciar unha mobilización social ascendente. A idea era combater o mito estendido por Galicia, de que era fácil facer fortuna neses novos países onde todo estaba por facer; ou, como o expresaba o poeta no artigo: el que se arriesga a cambiar de clima y deja la templada zona occidental de España por la de los trópicos, lo hace para vivir en la opulencia y por el solo gusto de llamarse indiano á su regreso a la patria. Na caracterización que, o poeta excomungado por Mirand’ó chau”, facía dos galegos emigrados no territorio cubano citaba, como exemplo de triunfadores pouco recoñecidos, a José Garcia Barbón.

Revista de información xeral, que aborda a vida e a actividade da colonia, especialmente do Centro Gallego e da Sociedade de Beneficencia. Tamén inclúe novas de Galicia, que aparecen en varias seccións … (Texto presentación do Consello da Cultura Galega). Fundación: Manuel Curros Enríquez

Pero hai unha serie de certezas que, en relación a figura do destacado filántropo, son merecentes de ser subliñados: A primeira das veracidades a sinalar é a da súa condición de masón. O profesor de Historia Contemporánea de la Universidade de Vigo, Alberto Valín Fernández, no artigo, A francmasonería americana do século XIX, lugar de encontro e de integración social dunha pequena e selecta zona da emigración galega, participou a información de que, José García Barbón foi o primeiro dos masóns de Cuba de orixe nacional galega. Co nome simbólico de Candás, iniciouse no hiramismo o 5 de decembro de 1866 na loxia de Regla, denantes habaneira, do Grande Oriente Nacional de España Unión y Concordia nº121. A súa pertenza a masonería, asumida como unha auténtica militancia nos seus valores, proporciona unha clave fundamental para interpretar a deriva filantrópica do prócer; que, iniciada en Cuba, acadaría a súa máxima expresión no retorno, primeiro na súa vila natal de Verín; e despois, na escollida por el como derradeira morada, a cidade de Vigo.

A segunda das veracidades refírese ao seu compromiso profundo no alzamento da Sociedade Beneficencia de Naturales de Galicia. A entidade que tiña como obxectivo, proteger a sus asociados y proporcionar socorro a los naturales de Galicia y a sus familiares que se encuentren necesitados; viu a significar a materialización da preocupación pola colonia galega en Cuba, por parte dun grupo de emigrantes acomodados adscritos filosoficamente ao librepensamento. A primeira xunta xeral da incipiente sociedade, que comezaba con cincocentos socios, celebraríase no Casino Español de la Habana o 21 de xaneiro de 1872, tres semanas despois da súa fundación. Neste primeiro encontro aprobaríase o regulamento de funcionamento e constituiríase a primeira comisión directiva,⁽³⁴⁾ sendo nomeado por aclamación para o cargo de tesoureiro, José García Barbón; neste cargo, no que polo seu traballo recibiu os sentidos parabéns dos seus paisanos, permanecería practicamente ata que decide volver a Galicia.

Para seguir enchendo de contido a longa existencia de García Barbón na illa de Cuba, pode axudar o artigo, Los individuos de la Junta de Beneficiencia de los naturales de Galicia en La Habana, escrito por Manuel Murguía e publicado no número 34, (10 de decembro de 1879), da revista La Ilustración Gallega y Asturiana. No escrito, concibido a modo de reseña biográfica, Murguía, refírese, sen indicar a idade, aos poucos anos con que chega a Cuba, confirmando que o facía, a demanda de un pariente cercano que le ofrecía dulce y cariñoso asilo, sus consejos, el ejemplo de su honrada laboriosidad y la seguridad de una fortuna; e que, ao seu lado, emprendería os estudos de comercio. Unha vez adquiridos os coñecementos necesarios nos negocios mercantís,  di Murguía, entregaríase ao exercicio do comercio, actividade coa que pronto acadaría unha notable fortuna. Na Habana, sinalaba, sería membro de varias compañías e sociedades e, a súa magnificencia sería tal que chegaría a fundar un Banco, que levaría o seu nome, e, ao que conseguiría colocar, en verbas do director literario da revista, entre los que gozan de más crédito en la Isla, á cuya prosperidad contribuye, como hijo adoptivo que es de aquella noble tierra en que tantos hijos de Galicia hallaron amparo y fortuna. O seu éxito sobordaría o ámbito estritamente mercantil, ademais da súa ocupación na tesourería da asociación de beneficencia, tería tempo para desempeñar cargos de responsabilidade e de grande esixencia e dedicación como o de Concelleiro e Síndico do concello da Habana.

En 1884, por mor dunha fráxil saúde que o viña afectando nos últimos tempos e que xa o obrigara a tomarse breves períodos de descanso⁽³⁵⁾, decide liquidar todo o seu patrimonio e volver a Galicia⁽³⁶⁾. Instálase en Verín, non sen antes doar recursos propios para que non ficaran descoidadas as necesidades das persoas que eran atendidas pola Sociedade de Naturais de Galicia. Posteriormente, a sociedade seguiría recibindo contribucións económicas da súa parte. En Verín, continuou coa súa actividade filantrópica e empresarial. Moitas e diferentes actuacións en diferentes ámbitos na súa vila natal merecen ser destacadas. Velaí un breve repaso de algunha delas: sufragou cunha cantidade de 8000 duros a reconstrución do templo dos Remedios; arbitrou doazóns perpetuas para o sostemento do hospital e das escolas públicas; fundou o colexio San Xosé; financiou a plantación das árbores da Alameda; achegou 4000 pesetas para o estudo do trazado do ferrocarril; subvencionou a construción dunha ponte que a vila necesitaba; creou a banda municipal, pagando ao director do seu peculio.

No terreo empresarial e dos negocios mantivo unha importante presenza con diferentes iniciativas, tanto na primeira época en Verín como, posteriormente en Vigo. Comezou a explotación das augas de Cabreiroá, construíndo un balneario, unha planta de embotellado e un magnífico hotel, o Hotel Balneario Cabreiroá ao que, cada verán, acudía a burguesía conserveira, consignataria, mercantil, etc. Outro sector empresarial, punteiro nese momento pola posibilidades de crecemento, e no que se implicou o recoñecido empresario, foi o eléctrico. Fundou a empresa subministrador de electricidade Electra de Verín S.A, que, ala polo 1905, permitiría aos irmáns Pacheco realizar as primeiras proxeccións de cinema mudo en Verín, que eran animadas coa música que interpretaba a Banda dos Albardeiros situada á carón da pantalla. Para facilitar a expansión do balneario creou unha empresa de transporte de viaxeiros, Ómnibus de Verín. Outra das súas accións meritorias, foi a de proporcionar, préstamos sen interese a moitas persoas, a fin de que atendesen as súas necesidades sen caer nas garras da usura. A fin de regularizar a cesión de prestamos tentou a fundación dun banco de crédito agrícola, esta iniciativa suscitou a reacción dos usureiros locais, iniciándose un acoso a través de ameazas e sabotaxes que finalmente abortou o proxecto.

O exercicio da filantropía e a beneficencia non se limitou aos lugares onde residiu, senón que a súa intervención acadou outras localidades próximas, como no caso da axuda a Escola de Artes e Oficios de Ourense^(37);; ou máis afastadas, xeralmente en resposta, inmediata e xenerosa, á  chamadas de auxilio; como acontecera, no caso das inundacións de Consuegra ocorrida o 11 de setembro de 1891, polo desbordamento do río Amarguillo. O tráxico evento saldárase coa morte 359 persoas, quedando a vila reducida a escombros. Nesta ocasión o prócer autorizaría á Comisión que fora a invitalo a figurar na lista de subscrición, para que o inscribisen coa cantidade que eles quixeran.

Foto familiar. Vida Gallega 1909.

En 1894, recuperado dos seus problemas de saúde e sentíndose con novos azos, deixa Verín e traslada a súa residencia a Vigo, instalándose na casa da súa irmá Carlota e as súas catro fillas, ás que á súa morte, serían ás súas herdeiras universais. Nesta cidade continua, se cabe con maior intensidade, o seu labor benéfico e filantrópico, salientando entre as súas actuacións á que, sen dúbida, sería a súa maior contribución á cidade que o vería morrer, a doazón ao pobo de Vigo da Escola de Artes e Oficios. O xornal La Gaceta de Galicia. Diario de Santiago de 9 de marzo de 1909, con motivo do seu pasamento, publicaba, no lugar máis destacado da portada, unha reseña biográfica onde subliñaba algunhas das máis sobresaíntes achegas do prócer na derradeira fase da súa vida. Velaí unha selección de diferentes parágrafos do texto:

En Vigo todo el mundo sabe cuanto ha hecho.

     Además de la Escuela de Artes é Industrias, que representa un valor de 750.000 pesetas, según consta en la escritura de donación, regaló un solar para el Asilo de Praga, cooperó á la construcción de las Escuelas Salesianas, con la mitad de su importe; y terminó el edificio de la Sociedad de Agricultores de Teis, cuyas obras estaban en suspenso por carecer la sociedad de fondos para finalizarlas.

     Con sus edificaciones particulares ha contribuido también al embellecimiento de la población urbana y edificando casas para obreros en el barrio de San Lorenzo, mejoró en este sentido también la situación de las clases trabajadoras.

     Últimamente hizo un donativo de 500 pesetas para el Asilo de las Hermanitas de los pobres, á fin de aumentar una sala de enfermos. Fué con este motivo la última vez que el Sr. García Barbón estuvo en la Casa Consistorial, llevando el el donativo al alcalde, al mismo tiempo que devolvía la visita que aquel le había hecho para tratar de algunos asuntos locales.

     En las suscripciones para remediar desgracias y calamidades figuraba siempre el nombre del Sr. García Barbón en primer térmico: con 500 pesetas se inscribió para los damnificados de la catástrofe de Itali.

     Cuando la inundación del Consuegra, autorizo á la comisión para que le suscribiese con la cantidad que quisiera.

     Dueño del teatro Rosalía de Castro proyectaba una reforma importante presupuestada en 30.000 duros que pensaba comenzar muy pronto.

     No acabaríamos nunca si fuésemos a puntualizar las buenas acciones realizadas por el Sr. García Barbón. El potentado gallego encauzó su generosidad por los dos derroteros más simpáticos que se conocen; el amor a la Patria y el amor a la cultura; y su historia como la de todos los grandes bienhechores aparece velada por sombras hasta el momento en que las obras se encargan de glorificarle.

Como corolario, á seguir, mostrase en orde cronolóxica, acontecementos da súa vida persoal, mostra de actuacións orientadas ao ben das persoas, e actividades relacionadas co seu labor empresarial, recollidas todas elas de publicacións da época, e que permiten afondar no coñecemento dunha figura tan polifacética.

12/01/1893. A postulación pública verificada a favor da Casa da Caridade de Vigo, segundo costume de anos anteriores, deu o seguinte resultado: Donativo dos señores individuos da xunta de goberno da Casa da Caridade, 25 pesetas cada uno, 175 pesetas; ídem del señor José García Barbón 500 pesetas; …… (El Lucense: diario católico de la tarde).

22/04/1895. Presidiu o Consello de Administración nomeado polos accionistas do proxectado tranvía de vapor entre Vigo e Baiona. Constituían o organismo: Francisco Solleiro Negrete (viccepresidente); Manuel Rodriguelz Cadaval, Antonio López de Neira, Prudencio Nandín, Francisco Martinez Villoch, Simeón de Nya, Ramón Arbones, Antonio Sanjurjo, Antonio Alonso e Jose de la Gándara (vocais); Manuel Posada Barros (secretario). (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago).

04/08/1897. Facilitou o terreo necesario para o emprazamento do deposito de augas de Vigo. (El Áncora: diario católico de Pontevedra).

12/05/1900. Polo Gobernador civil da provincia de Pontevedra, concédeselle a propiedade das seguintes minas: En Lavadores la de 51 pertenzas de mineral de ferro co nome de San Juan. (Diario de Pontevedra).

23/05/1900. Contrae matrimonio a súa sobriña Elena Salgueiro García Barbón co enxeñeiro de minas Guillermo Oya Lastras. O agasallo de vodas do seu tío consistiu nunha vaixela de prata de 200 pezas. (La idea Moderna: diario democrático en Lugo).

10/08/1900. O tenente de alcalde Sr. Nandín recibe o documento polo que, o ilustre filántropo García Barbón, fai doazón ao pobo de Vigo do magnifico edificio construído na rúa Duque de la Victoria (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago).

14/08/1900. En Vigo proxéctase unha manifestación pública de gratitude ao Sr. García Barbón, que acaba de regalar ao pobo o edificio para escola de artes e oficios. Abriríase unha subscrición popular cuxas cotas non excedan os 25 céntimos, para recollerlle un álbum coas sinaturas de todos o vigueses. (La Idea Moderna: diario democrático en Lugo).

30/12/1900. operado en Vigo de litotricia, polos doutores de Santiago Timoteo Sánchez Freire e Daniel Pimentel, con resultado satisfactorio. (El Eco de Galicia: órgano de los gallegos residentes en las repúblicas Sud-Americanas).

21/03/1901. O concello de Vigo, con motivo de celebrar os seus días, entregoulle, un artístico diploma, en pergamiño, representativo do título de fillo adoptivo da cidade. (La Idea Moderna: diario democrático en Lugo).

01/06/1902. Asegúrase que o ministro de Instrución pública ten o propósito de vir pronto a Vigo a entregarlle ao ilustre filántropo, as insignias e diploma da gran cruz da orde de Alfonso XII. (La idea Moderna: diario democrático en Lugo).

20/06/1903. Recibe, xunto aos Srs. Conde de Torre Cedeira, por subrogación da marquesa de Longueville, a cesión dos dereitos de drenaxe da Lagoa de Antela. (El Eco de Galicia: órgano de los gallegos residentes en las repúblicas Sud-Americanas).

04/11/1905. A Sra. Viúva é “Hijos de Simeón García”, e don José García Barbón, asinan a escritura de venda do teatro Rosalía de Castro. O documento foi estendido polo notario Sr. Vale. O vendedor recibiu un cheque contra o Banco de España por valor de 265.000 pesetas. (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago).

11/06/1910. E concello de Vigo expuxo ao público o proxecto do primeiro treito da Gran Vía de enlace entre a estación do ferrocarril e a praia de Bouzas. Para unha parte dese treito, ofreceu, gratuitamente o terreo D. José García Barbón, e este ofrecemento, sostido pola herdeiras do inesquecible filántropo, aliviará grandemente o orzamento da Gran Vía. (Diario de Pontevedra: periódico liberal)

Acto de inauguración do monumento.

O 7 de marzo de 1909, contando con 78 anos un derrame cerebral provocou a súa morte. Ao seu enterro, realizado no cemiterio de Pereiró acudiron unhas 20.000 persoas. Tendo en conta que naquel momento Vigo contaba arredor de 40.000 habitantes é doado apreciar a magnitude atinxida pola manifestación popular. A cidade, en sinal de gratitude dedicoulle a rúa onde se instalou a Escola de Artes e Oficios, chamada naquel momento “Duque de la Victoria”. En 1927 a cidade de Vigo, na súa honra, inaugurou un monumento realizado en granito e bronce polo escultor cambadés Francisco Asorey e que actualmente está situado na glorieta de Isaac Peral. Co motivo desta homenaxe, o rei Alfonso XIII, recoñeceu a súa memoria, co outorgamento da Cruz de Beneficiencia de Isabel La Católica, e a Orden de Alfonso XII”.

STEPHANE MICHEL JEAN PACEWICZ DURAND

Stephane Michel Jean Pacewicz Durand, arquitecto francés de ascendencia polaca, naceu o 19 de outubro de 1843 en Chateau-Gontier, preto do río Loira e finou en Vigo o 2 de febreiro de 1921, sendo soterrado no cemiterio de Pereiro. En 1860 inicia, xunto ao acreditado arquitecto parisiense Paul Abadie, a súa formación en arquitectura, proceso que durará ata 1866, pasando despois a traballar co arquitecto Louis Jules Bouchot, quen, antes de converterse no arquitecto do Goberno francés, exercera como xefe da Chemins de fer de Paris à Lyon et à la Méditerranée (PLM), con proxectos como o da estación central de Milán ou a da Gare de Niza-Ville.

A conexión de Pacewicz, con Vigo, estableceuse contra 1872, a partir da toma de contacto e posterior amizade co xove vigués, Benito Sanjurjo Ramirez de Arellano que, por motivo de estudos, se encontraba en París gorecido polo seu tío o banqueiro, xornalista e político Adolfo Calzado Sanjurjo, quen, nesa época de residencia na capital francesa estaba dedicado a negocios de bolsa e banca. Benito Sanjurjo non se limitaría a instruírse no ámbito mercantil, a razón principal da súa estancia parisiense; senón que o seu interese polo mundo da construción faríao emprender os estudos de arquitectura, aprendizaxe que non chegaría a concluír por causa do retorno a Galicia. Grazas a esta relación, o arquitecto Pacewicz coñecería a destacados membros da burguesía viguesa (Rosendo Silva, Manuel Bárcena, Francisco Yañez, ..), que con motivo da celebración da Exposición Universal de 1889, desprazáranse a París. O proceso de inmersión no movemento ecléctico parisiense, que neses intres contaba cunha ampla obra arquitectónica realizada, engaiolou de tal xeito a selecta representación da burguesía viguesa, que, da man de Pacewicz, decidiron trasladar a súa terra a suculenta arquitectura que tanto os impresionara.

Aínda que o arquitecto francés non se instalaría en Vigo ata o ano 1904 (faríao acompañado pola súa muller Anne Marie Traber), xa desde o ano 1897 comezaría a proxectar edificios para a cidade viguesa. O primeiro construído foi a casa para Joaquín Acuña Soage, edificio situado na esquina da rúa Policarpo Sanz, e Velázquez Moreno; despois virían: a Escola de Artes e Oficios; o edificio o Moderno; en 1898, realiza a casa para Salvador Aranda Graña; en 1900 a casa para Paulino Yáñez e o chalé de López Mora número 27, tamén chamado casa de Rosendo Silva. En 1904 as casas de Oya. En 1906 constrúe, na Praza de Compostela, unha das súas obras con maior influencia parisiense, a casa para o seu amigo Benito Sanjurjo Ramirez de Arellano; entre 1903 e 1912, colabora con Jenaro de la Fuente na construción das coñecidas como Grupo de Casas de Benito Sanjurjo, na rúa Urzáiz.

No ano 1904 recibe, por parte dun sindicato confesional, o encargo de realizar na esquina da rúa López de Neira, doutor Cadaval unha obra singular, o Centro Obreiro Católico, realizada en ladrillo e que constitúe a única medievalista e moi próxima á arquitectura neogótica relixiosa. No seu interior dispuxo un salón de reunións con seis soportais sostendo a placa superior que contorna un escenario elevado que andando o tempo utilizaríase como sala de baile. Nos anos 60 do pasado século o edificio sufriu graves alteracións debido a habilitación do andar baixo para tenda de zapatería. Actualmente está abandonado e posiblemente ameazado de desaparición^(38);.

Outro edificio singular foi o proxectado por Pacewicz no ano 1918 para residencia de D. Manuel Montes, natural de Riomao^(39); (Lavadores) e emigrante retornado de Chile. Situado na rúa Sagunto, consta de catro andares e foi construído en cachotería polo canteiro Reboreda, que vivía na rúa Numancia. O resto da obra foi realizada polos albaneis irmáns Gallegos “Os Coxos”. Mais tarde o edificio foi adquirido, polos doutores Corbal e Amoedo, para sanatorio cirúrxico co nome de Sanatorio Santa Cristina, O Magnolio. Actualmente, e debido ao cambio da carpintería de madeira orixinal por outra de aluminio pouco afortunada e ao cuestionable gusto do pintado da fachada desvirtuouse o aspecto do edificio.

Os edificios de Pacewicz destacaban pola súa grandiosidade. Eran moi selectos e mostraban unha gran variedade compositiva. Empregou en practicamente todos eles o granito, onde os canteiros galegos souberon desenvolver para o arquitecto francés as complicadas formas historicistas e rococós.

Debido ao non recoñecemento en España da súa titulación como arquitecto, para a tramitación administrativa dos seus proxectos necesitou recorrer a arquitectos e mestres de obras locais como, Jenaro de La Fuente, Siro Borrajo ou Dimas Vallcorba

Características do edificio

Encontrámonos sen dúbida ante un dos grandes edificios legados por Pacewicz a nosa cidade, mostra depurada das correntes neomedievalistas decimonónicas, e especialmente destacable pola amalgama de detalles góticos, románicos e bizantinos… exactamente a forma en que o mestre Paul Abadie abordou na emblemática igrexa parisiense do Sacre Coeur de Montmatre. (Antonio Martín Curty, arquitecto e membro do Instituto de Estudos Vigueses, na súa obra “Pacewicz, arquitecto vigués”).

O edificio, destaca por unha horizontalidade reforzada a través da combinación da cornixa e as molduras que percorren as liñas de imposta; e mostra, na variada disposicións dos vans e na diferente ornamentación en cada un dos andares o seu carácter ecléctico. Michel Pacewicz, conforme a súa xénese ecléctica parisiense, demostra nas fachadas do edificio unha importante capacidade compositiva e un asisado afán decorativo.

Fachada á rúa García Barbón. Foto F. Padín

A fachada á rúa Garcia Barbón é simétrica e está disposta en tres corpos, cos laterais avanzados sobre o central, o que axuda a romper coa sensación de planura que transmite. Nos dous corpos avanzados do primeiro andar, sitúanse amplos vans con mainel que se decoran no antepeito con sendas galerías cegas de pequenos arcos de medio punto; e na parte superior, as falsas claves que decoran os vans, enlazan coa ménsula e o mainel dos vans do segundo anda; este é un recurso ornamental de uso moi frecuente nesta fase de eclecticismo pleno.

Na fachada da rúa Pontevedra, o primeiro tramo construído, repite un esquema similar ao da rúa García Barbón. Destaca, no balcón a varanda, cun armazón formado con arcos de medio punto; os mesmos que se volven a repetir na varanda de coroación do edificio. A porta de acceso ao balcón, aparece decorada cunha cinta vexetal, e como sobrelintel, dispúxose un arco de cortina decorados con follas de cardo e un pináculo no centro (ambas as dúas ornamentacións son propias do Gótico). Destacan tamén as poderosas ménsulas de sustentación dos balcóns, traza característica das obras deste arquitecto.

Fachada á rúa Pontevedra. Foto F. Padín

El edificio anexo, o engadido posteriormente, enlázase co anterior mediante un pórtico rematado en frontón conopial; e ten un esquema compositivo análogo ao primixenio. Destaca, no segundo andar, a presenza dunha galería de vans alintelados e separados por columnas superpostas.

Trátase sen dúbida dun dos mellores exemplos de arquitectura ecléctica neomedievalista da cidade e unha das alfaias arquitectónicas de Vigo.

ANEXO

A fin de poder apreciar máis directamente o porqué da necesidade dunha Escola como a demandada tan intensamente pola sociedade viguesa, tráese finalmente un apunte, tomado do xornal GALICIA, Diario de Vigo^(40); onde se desagregan, por xénero, sector profesional e curso, as ensinanzas que se seguían durante o curso 1922/23, nas aulas da Escola Municipal de Artes e Oficios. Para por o punto final á información de apertura académica do curso, a dirección da Escola, engadía unha pequena relación de demandas enecesidades.

Ensinanza do obreiro:

Para aprendices de fogueiros e maquinistas, e obreiros en metal.
PRIMEIRO CURSO.- Debuxo xeométrico; Aritmética (1º curso); Economía Industrial Lexislación Obreira; Inglés
SEGUNDO CURSO.- Debuxo de Máquinas; Xeometría Álxebra e Trigonometría; Inglés; Tecnicas de Axuste.
TERCEIRO CURSO.- Debuxo de Máquinas; Elementos de Física; Nocións de Química; Nocións de Mecánica; Prácticas de axuste.
CUARTO CURSO.- Debuxo de Máquinas; Motores de vapor e de explosión; Nocións de electricidade y as súas aplicacións prácticas; Prácticas de axuste.

Para obreiro de construción.
PRIMEIRO CURSO.- Economía Industrial Lexislación Obreira; Inglés; Aritmética (2º curso); Debuxo xeométrico.
SEGUNDO CURSO.- Inglés; Álxebra e Trigonometría; Xeometría e nocións de topografía; Debuxo ornamental.
TERCEIRO CURSO.- Elementos de Física; Nocións de Química; Descriptiva e electrotécnia; Debuxo arquitectónico elemental.
CUARTO CURSO.- Nocións de construcción;Marcado e vaciado.
CURSO DE AMPLIACIÓN.- Modelado e cocido de barro.

Dirección Comercial
PRIMEIRO CURSO.- Aritmética mercantil; Xeografía comercial; Inglés; Mecanografía e Taquigrafía.
SEGUNDO CURSO.- Contabilidade xeral e correspondencia mercantil; Economía política; Inglés; Mecanografía e Taquigrafía.

Ensinanza da muller:

Sección Profesional
Grupo A
PRIMEIRO CURSO.- Encaixe e labores; Ampliación de primeira ensinanza; Debuxo de figuras.
SEGUNDO CURSO.- Encaixe e labores; Debuxo de figuras, estampa e xeso.
Grupo B
PRIMEIRO CURSO.- Confección de sombreiros; Ampliación de primeira ensinanza; Corte e confección de vestidos.

Sección comercial
PRIMEIRO CURSO.- Ampliación de primeira ensinanza; Xeografía, xeometría, aritmética mercantil e teneduría de libros; Francés; Mecanografía.
SEGUNDO CURSO.- Arimética mercantil e teneduría de libros; Francés; Mecanografía.

Ensinanza especial

Solfeo e piano
De carácter elemental, a falta de profesorado obrigaba a reducir o número de alumnado.

REIVINDICACIÓNS

• Dotación suficiente de profesorado de música.

• Creación de Cátedras necesarias e os talleres indispensables para una ensinanza completa da aprendizaxe teorico-práctica.

• Na ensinanza da muller ademais da creación de algunhas cátedras de ensinanza práctica, deberíanse ampliar os estudos ata completar todos os que figuran no vixente plan de maxisterio, e solicitando que tiveran carácter oficial e validez académica.

REFERENCIAS

(1)La Oliva, no número 66 do ano I (17 de setembro 1856).

(2)Producíanse os “ruiquísimos, innumerables y delicado muebles de jacarandá, palo-rosa, aceitillo rojo, etc; e moitas obras feita a capricho: estoxos para xoias, manufacturados coa casca do coco de Sapucaia, froiteiros de madeira en miniatura, etc.

(3)Os alicerces desta compañía remóntanse a unha carpintería montada, en 1850, polo portugués Francisco José Moreira. Dúas décadas despois, sobre ese humilde soporte erixiuse a importante fabrica de mobles que rexentou o vigués Manuel Diego Santos.

(4)A escravitude foi oficialmente abolida en Brasil coa sinatura da Lei Áurea, o 13 de maio de 1888, pola princesa Isabel que daquela era rexente do Imperio, en nome do seu pai, o emperador Don Pedro II.

(5)O Faro de Vigo de 30 de maio de 1882, informaba así da súa arribada á cidade: “Llegó a esta ciudad nuestro ilustrado cuanto apreciable paisano D. Manuel Diego Santos, que residió durante largos años en el imperio de Brasil, habiendo desempeñado últimamente con un celo e interés notabilísimos, el honroso cargo de presidente de la comisión brasileña en la exposición de Buenos Aires”.

(6)A “Sociedad Española de Beneficencia de Río de Janeiro”, creouse no ano 1854, contándose entre as primeiras erixidas polos colectivos de emigrantes españois no continente americano. Á de México, coa establecida en 1840, na cidade portuaria de Tampico, cábelle o mérito de ser a orixinaria de este tipo institucións.
A creación destes modelos asociativos viña determinada por causas diversas, desde a influencia da hexemónica cultura católica que presentaba a caridade como a súa virtude nuclear, ata as motivacións de tipo filantrópico-humanitarias; sen deixar de lado, o perigo potencial de alteración social, que os emigrantes triunfadores vían nos seus paisanos fracasados. Asemade, as sociedades de beneficencia, viña a satisfacer as propias necesidades asistenciais dos seus impulsores; e, ademais, ofrecían o aliciente de que exteriorizaban socialmente a súa práctica colectiva.
As sociedades de beneficencia, atendían só unha pequena parte das carencias do colectivo necesitado, reducíndose a: mínimas axudas no desemprego; asistencias médicas e hospitalización no caso de grave enfermidade pouco prolongada; repatriación de emigrantes desafiuzados ou pouco recomendables socialmente; e, a organización de discretos enterros e funerais de falecidos na indixencia.
A reposta máis xeneralizada dos emigrantes europeos para atender o resto das necesidades derivadas da emigración, foi a formación de asociacións de socorro mutuo. Estas organizacións baseábanse en principios de solidariedade e axuda mutua. As principais finalidades das sociedades de socorros mutuos, segundo se indicaba nos seus estatutos eran: Crear u fondo común destinado a socorrer aos socios nos casos de enfermidade; facer fronte as necesidades na ancianidade; constituír caixas de aforros e seguros mutuos, especialmente para os casos de accidente, falecemento, viuvez e orfandade; fundar escolas e procurar a mellora moral intelectual e material dos asociados, con exclusión de todo debate relacionado coa política e relixión; celebrar as glorias e ou os aniversarios patrios das diversas colectividades, etc, etc.

(7)Faro de Vigo, 27 de maio 1911.

(8)El eco de Galicia : revista semanal de ciencias, arte y literatura : Num. 9 (27/08/1882).

(9)Foi a segunda realizada en solo arxentino trala de Córdoba de 1871, e a cuarta en América do Sur trala xa mencionada de Córdoba, a realizada en Lima (Perú) en 1872 e a de Santiago de Chile en 1875. Concorreron 2.000 expositores nacionais e 1.200 estranxeiros. (http://www.conuvi.com.ar/posts/micoleccion/7604/1882-Exposici-n-Continental-en-Buenos-Aires.html).
Entre as referencias de prensa sobre este acontecemento publicadas en Vigo, cabe citar as seguintes:
A revista La ilustración Cantábrica, no seu número 17 de 18 de xuño de 1882, reproducía unha información de La Concordia de Vigo, na que este xornal saudaba a chegada a súa cidade natal de Manuel Diego Santos. Entre a relación de merecementos referíase á encomenda recibida do Emperador de presidir a comisión que representaría ao Imperio na Exposición continental de Buenos Aires; o que segundo o cronista, “demuestra la importancia de su personalidad en el Brasil”.
O Faro de Vigo abundaba na destacada nova, nos seguintes termos: Llegó a esta ciudad “nuestro ilustrado cuanto apreciable paisano D. Manuel Diego Santos, que residió durante largos años en el imperio de Brasil, habiendo desempeñado últimamente con un celo e interés notabilísimos, el honroso cargo de presidente de la comisión brasileña en la exposición de Buenos Aires.

(10)El Diario de Pontevedra : periódico liberal: Año XVI Número 4468 – 1899 junio 16.

(11)Gaceta de Galicia: Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela: Num. 123 (15/06/1894)

(12)Había nacido una potente banca de inversión en Galicia”. O doutor en Historia e catedrático da Universidade da Coruña, Luis Alonso Álvarez, nunha publicación significaba que, a altura do ano 1923, o Banco de Vigo promovía ou participaba oito grandes empresas industriais. Tres no emerxente sector eléctrico galego: a “Sociedad General Gallega de Electricidad”, as “Fábricas Coruñesas de Gas y Electricidad” e “Electra Popular de Vigo y Redondela”. Dúas vinculadas ao desenvolvemento urbano: a sociedade para o abastecemento de augas da cidade e Tranvías Eléctricos de Vigo. Outras dúas no ramo metalúrxico e da construción naval: “Hijos de J. Barreras” e “La Metalúrgica”. E finalmente, a “Sociedad Anónima La Toja”. En conxunto, so nestas oito iniciativas, o banco comprometera inversións superiores aos 54.5 millóns de pesetas”. Banco de Vigo (II): el origen. Fernando Salgado. 13/09/2015. La Voz de Galicia.

(13)O Consello de Administración do Banco de Vigo, tomada da (Gaceta de Galicia: Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela: Num. 103 de 12 de maio de1900); quedou constituído de la seguinte forma:

D. Fabriciano Rodríguez Soto
D. José Ramón Curbera
D. Francisco Estens
D. Juan Rivas Maristay
D. Fernando Conde
D. Manuel Diego Santos
D. Prudencio Nandin
D. Estanislao Durán
Suplentes
D. Ramón Gil Vidal
D. Ramón Arbones
D. Manuel Sitja

“Había nacido una potente banca de inversión en Galicia. Luis Alonso enumera ocho grandes empresas industriales promovidas o participadas por el Banco de Vigo a la altura de 1923. Tres en el emergente sector eléctrico gallego: la Sociedad General Gallega de Electricidad, las Fábricas Coruñesas de Gas y Electricidad y Electra Popular de Vigo y Redondela. Dos vinculadas al desarrollo urbano: la sociedad para el abastecimiento de aguas de la ciudad y Tranvías Eléctricos de Vigo. Otras dos en el ramo metalúrgico y de la construcción naval: Hijos de J. Barreras y La Metalúrgica. Y finalmente, la Sociedad Anónima La Toja. En conjunto, solo en esas ocho iniciativas, había comprometido el banco inversiones superiores a los 54.5 millones de pesetas”. (Tomado de: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/mercados/2015/09/11/banco-vigo-ii-origen/00031441998353443862859.htm)

(14)Presidente de honor, el Alcalde de Vigo.
Presidente executivo, D. Fernando Conde.
Vocais: D. Manuel Diego Santos, D. Tomás Mirambell, D. Manuel Pita, D. Ceferino L. Maestú, D. Ángel Bernárdez, D. Guillermo Oya, señor comandante de Marina, señor director de Sanidad, deputados provincias residentes en Vigo, señor administrador de aduanas, directores dos periódicos locais, os representantes do Concello, presidente de “Seguros Mútuos Marítimos”, presidentes das sociedades de recreo, inxeneiro director de “Obras del Puerto”, presidente da Asociación de Cultura, presidente da Cámara de Comercio, presidente do Círculo Mercantil, presidente da Unión de fabricantes, presidente da Asociación xeral de dependentes de comercio de Galicia, D. Joaquín Martínez, D. Manuel Borrajo, o Sr. Sijiá, don Eduardo Iglesias, D. Nicolás Paz, D. Ángel Nuñez, D. Joaquín Calderón, D. José Curbera Ferández, D. Federico Cantero, D. Augusto Bárcena, D. Antonio Sanjurjo Otero, D. Wenceslao Requejo, D. Francisco Tápias, D. Manuel Posada, D. José Barreras Massó, D. Diego Lence, D. Nazario Lence, D. Felix Casuso, D. Joaquín Novoa, D. Joaquín Nogueira, D. Antonio Gozález Romero, D. Joaquín Pérea Boullosa, D. Enrique Múlder, D. Estanislao Durán, director de la Escuela Superior de Artes e Industrias, D. Ramón Gil, D. Juan Rivas Maristany, D. Rafael Fembuena, representante de la Federación de Trabajadores, representante del >Centro de Sociedades Obreras, e representante da sección obrera do Círculo Católico.

(15)As veces por acontecementos adversos: 1ª Guerra mundial de 1914, Golpe de estado militar de 1936; e sempre, por carencia de lugar apropiado para o emprazamento.

(16)Apedreamento da sua casa polos Traiñeiros ( El Diario de Pontevedra : periódico liberal: Año XVIII Número 5227 – 1901 octubre 21).

(17)O aparello é unha rede de forma rectangular, armada na súa parte superior cun cabo que a reforza, a tralla superior, onde van colocadas as cortizas e na súa parte de abaixo outra tralla de reforzo na que leva anacos de chumbo. Estra tralla leva tamén todo ao longo unha anelas grandes, polas que pasa un cabo que se chama xareta. Antes de largar a arte compre localizar os bancos de peixe. Para buscalos, úsase o método de ardora, a través do cal se localizan as sardiñas pola fosforescencia que producen na noite cando andan preto da superficie da auga. (Tomado do libro, “A Galicia mariñeira” de Uxío Labarta).

(18)En Vigo, o auxe deste tipo de buque a vapor foi capitalizado polos, daquela pequenos estaleiros Barreras, no Areal vigués. Tanto éxito acadou a súa construción que acabou por ser recoñecido pola marca, vapor “tipo Vigo”. Eran embarcacións de 12 metros que posteriormente chegaron ata os 20, nos que se montaban o motor e a caldeira de vapor que viá importada de Inglaterra. Utilizábase para a pesca da sardiña coa arte de cerco. Entre 1888 e 1918 construíronse arredor de 400 deste tipo de barcos.

(19)Attilio Pontanri nacera en Florencia no ano 1850. Chegou a Galicia en 1878, como membro dun espectáculo circense. O seu estreo no papel de Hércules, prodúcese o 15 de maio de 1879 no Circo Ecuestre, instalado na Praza de María Pita da Coruña. No número 18 do Cantón Pequeno desta cidade, monta un establecemento para impartir “clases de gimnasia higiénica” e de esgrima; e ao mesmo tempo, fabrica toda clase de aparatos ortopédicos. Despois dunha década na cidade herculina trasladouse a Santiago de Compostela crea o seu primeiro ximnasio e imparte clase como profesor de ximnasia, mestre de esgrima (daríalle clase a Valle Inclán, con que trabaría una forte amizade), segue coa profesión de ortopedista; e, ademais, alcanza o cargo de xefe do corpo de bombeiros. A súa significación na promoción da educación física alcanza tal importancia que formaría parte, como delegado do distrito universitario de Santiago, da xunta directiva da asociación “Liga de la Regenración Física”, que presidía o deputado en Cortes, Eduardo Vincenti, e que fora creada para reivindicar os dereitos profesionais dos docentes da Ximnasia e enaltecer a relevancia da mesma.
O polifacético Pontonari, deixa Santiago despois de cinco anos moi intensos, instalándose en Pontevedra, onde vivirá durante 17 anos. Nesta cidade, onde ninguén o identifica xa como un forzudo, continuará cos súas actividades docentes; e, a proposta do Consello de Instrución Pública outórgaselle a cátedra de ximnasia do Instituto de Pontevedra. Todas estas actividades as compaxina coa xefatura do Corpo de Bombeiros. Tras un grave incidente co alcalde, a finais de 1910, decide abandonar esta cidade, trasladándose a Vigo, onde trabará amizade co Manuel Diego Santos, colaborará con el na creación do corpo de bombeiros que logo dirixirá e, seguirá dando clases de ximnasia en diferentes centros educativos e, tamén na Sociedade “El Gimnasio”.
Attilio Pontanari e Maestrini foi un pioneiro da educación física que fomentou na sociedade daquel tempo os valores que en Francia trataba de divulgar o seu coetáneo Pierre de Coubertain. Defendeu o que el chamaba “gimnasia hixiénica” como un factor fundamental na formación dos seres humanos, concepto actualmente asumido, pero que daquela, representaba una verdadeira utopía. Pontanari, coñecido polas súas ideas progresistas, era ademais, un claro defensor da presenza da muller no deporte, algo que entón tampouco estaba ben visto.

(20)Propietario dos terreos onde posteriormente se levantou a Praza do Progreso.

(21)El Diario de Pontevedra Año XVIII. Número 4993 – 11 de xaneiro de 1901 xaneiro.

(22)El Eco de Galicia: órgano de los gallegos residentes en las Repúblicas Sud-Americanas: Num. 338, 10 de marzo de 1901.

(23)La Correspondencia Gallega: diario de Pontevedra: Año XXII. Número 5960 – 3 xaneiro 1910

(24)A lei de 2 de outubro de 1877 acepta o sufraxio universal para a elección dos Rexedores ou Concelleiros do Concello. Os Alcaldes e Tenentes Alcaldes, segundo a mesma, eran elixidos polo Concello (art. 49); sen embargo reservábase o Rei nomear o Alcalde entre os Concelleiros das capitais de provincia, das cabezas de partido xudicial e das vilas que tiveran igual ou maior veciñanza que aquelas dentro do mesmo partido, sempre que non baixaran de 6.000 habitantes.

(25)El regional: diario de Lugo: Num. 9180 (30/05/1911)

(26)Órgano dos galegos residentes nas Repúblicas Sud-Americanas.

(27)Stephane Michel Jean Pacewicz Durand

(28)Fillo da ilustre escritora galega Concepción Arenal Ponte. Ocupou o cargo de Enxeñeiro Director de Obras do Porto de Vigo en substitución producida o 1 de abril de 1890 por morte prematura, do seu primeiro director, José María Sancha; cumpríndolle a responsabilidade de poñer en marcha os primeiros proxectos que orixinaron as estruturas portuarias que apuntaban xa cara a súa modernización e despegue do Porto vigués. Ademais da inspección das obras de edificación da Escola de Artes e Oficios; desde a súa chegada a Vigo, comprometeuse co proxecto educativo, renunciando ao seu salario como profesor de Mecánica Aplicada e, dirixindo a institución educativa entre 1895 e 1901.

(29)Gaceta de Galicia: Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela: Número 204 (10/08/1900).

(30)Luciano García Barbón, opulento comerciante e banqueiro, propietario das explotacións agrícolas de caña de azucre (os chamados “ingenios”), de San Luciano e Fortuna. A súa fortuna afundía as súas raíces no tráfico de escravos. Integrado no sector dos integristas Habaneros, empeñados no mantemento do modelo español de dominio sobre Cuba; participou na creación da “Asociación de Hacendados y Propietarios de Esclavos”, promovida coa finalidade de impedir o fin da escravitude na Illa e Participou na creación do Banco Hispano Colonial (1876), contribuíndo na parte alícuota (un terzo) asignada a La Habana; os outros dou terzos, correspondían en partes iguais a Madrid e Barcelona. Luciano, que morre en 1891, nomea herdeiro universal ao se sobriño; o mesmo que José, que anos máis tarde, fará o mesmo ao legar todo o seu patrimonio ás catro fillas da súa irmá Carlota.

(31)El Eco de Galicia” de Bos Aires o 10 de decembro de 1900.

(32)Gaceta de Galicia. Diario de Santiago de 9 marzo 1909.

(33)El Eco de Galicia, nº 138. Buenos Aires, 20 de agosto de 1895.

(34)A primeira Xunta de Goberno quedou constituída por Ambrosio Tomati, presidente; Xoán Mas, director; Xosé García Barbón, tesoureiro; Xoaquín Prieto Canal, secretario; doce conselleiros titulares e doce conselleiros suplentes.
(Fonte: http://www.fillos.org/fillos/taboleiro/mensaxes/1173.htm).

(35)De regreso de su excursión a EEUU se encuentra ya entre nosotros el Sr, D. J.G.B, distinguido paisano que cuenta con muchas y muy merecidas simpatías. El Sr. Barbón, restablecido completamente de las dolencias que le aquejaban, vuelve a hacerse cargo de los negocios mercantiles de su acreditada casa bancaria como así mismo de las múltiples comisiones que en distintos centros le han sido conferidas por su alta representación, reconocido prestigio y especialisimas facultades. Muy devéras nos felicitamos de que tan distinguidomiembro de nuestra colonia haya regresado bueno al seno de su familia y amigos. [El eco de Galicia : revista semanal de ciencias, arte y literatura: Num. 73 (18/11/1883)].

(36)Por la vía de EEUU ha salido para Europa nuestro querido amigo y paisano el Sr. D. José García Barbón. Va a reponer su salud quebrantada en estos últimos tiempos por el sucesivo trabajo que sus numerosos negocios le proporcionaban. Tal vez fije en Galicia su residencia, para descansar de la labor constante, que fue la base de su gran fortuna. Deseámosle de todo corazón pronto y eficaz restablecimiento, y tantas felicidades como el desee y merece.
[El eco de Galicia: revista semanal de ciencias, arte y literatura: Num. 104 (22/06/1884)]

(37)El señor D. José García Barbón ha escrito unha carta al presidente de la Escuela de Artes y Oficios de Orense acompañándola de una letra sre la sucursal del Banco de España, en aquella provincia, por valor de 2.500 pesetas, con destino a la compra de aparatos e instrumentos científicos más necesarios para la explicación práctica de las asignaturas de Física y Mecánica de dicha escuela. [El regional : diario de Lugo: Num. 2838 (22/03/1892).

(38)Atlántico: diario de Vigo. 5 e 18 de abril de 2012.

(39)É un dos barrios históricos máis importantes de Lavadores: a el pertence tecnicamente O Calvario, que non foi máis que un pequeno lugarello de Riomau ata a súa explosión demográfica. As casas vellas de Riomau, que eran moitas, situábanse sobre todo entre as rúas Numancia e Estremadura, ao norte do Calvario, onde aínda quedan bastantes.
A rúa Estremadura coñeceuse oficialmente como calle Río Mao ata ben pasado o ecuador do século vinte, cando se lle cambiou o nome polo de Estremadura; con isto, o nome deste histórico barrio non consta oficialmente como nome de rúa, co que corre un severo risco de se perder, tal como está avanzando a urbanización. (Sestay Martínez, Iván. Toponimia do Val do Fragoso)

(40)Galicia: diario de Vigo: Número 60 – 1 octubre 1922

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente PARA A CONSTRUCIÓN DA ESCOLA DE ARTES E OFICIOS. En esquina da Calle del Duque de La Victoria e Hospital. A instancia de José García Barbón , I. P. Arq. Dimas Vallcorba – 28. decembro .1887.

2. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente PARA A CONSTRUCIÓN DUN EDIFICIO DESTNADO ÁS ENSINANZAS DA MULLER COMO AMPLIACIÓN DA ESCOLA DE ARTE E OFICIOS. En Calle del Hospital esquina coa Prolongación de Marques de Valladares. A instancia de José García Barbón. – 7. xaneiro .1902.

3. TOPONIMIA DO VAL DO FRAGOSO. Sestay Martinez, Iván. Editorial: Alvarellos. Universidade de Vigo, Servizo de Publicacións, 2010. ISBN: 978-84-8158-513-1 (v. 2)

4. GALICIA Y LA MASONERÍA EN EL SIGLO XIX. Valín Fernández, Alberto. Edicións do Castro/Serie Documentos. ISBN: 84-7492-493-6

5. EUROPA ANTE EL ESPEJO. Fontana, Josep. Editorial Crítica S.L. /Austral Humanidades. ISBN: 978-84-08-11424-6

6. A GALICIA MARIÑEIRA. Labarta, Uxío. Editorial Galaxia/Biblioteca básica da Cultura Galega. ISBN 84-7154-492-X. Depósito Legal VG-24-1895.

7. ORIGENES DE LA BLOBALIZACIÓN BANCARIA. EXPERIENCIAS DE ESPAÑA Y AMERICA LATINA. Daniel Díaz Fuentes, Andrés Hoyo Aparicio y Carlos Marichal Salinas (eds). Genueve Ediciones. 2017.

8. ¿HACENDADOS VERSUS COMERCIANTES?. NEGOCIOS Y PRÁCTICA POLÍTICA EN EL INTEGRISMO URBANO. Martín Rodrigo y Alharilla

9. Xerardo Dasairas Valsa. (01 de abril de 2011). El filántropo que dejó impronta en Vigo – Faro de Vigo. Recuperado de http://www.farodevigo.es/gran-vigo/2011/04/01/filantropo-dejo-impronta-vigo/531842.html. Consultado o 28 de xaneiro de 2018.

10. Fernando Salgado.(13/09/2015). Banco de Vigo (II): el origen.Recuperado da web: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/mercados/2015/09/11/banco-vigo-ii-origen/00031441998353443862859.htm.Consultado o 15.02.2018

Casa de Pedro Román (Edificio Ferro) (1889)

Panorámica

O edificio coñecido popularmente como “Casa de Pedro Román” ou “Edificio Ferro ”, situado no número 6 da rúa Joaquín Yañez, é unha das edificacións históricas máis importantes da cidade de Vigo. Actualmente acolle as instalacións da Biblioteca Pública Juan Compañel⁽¹⁾ , rara avis nesta cidade, que só conta con outra de carácter oficial; a Biblioteca Municipal Xosé Neira Vilas, situada no “Calvario” vigués.

Os Almacéns Ferro. Nome popular do edificio.

Anuncio 1966

O edificio Pedro Román, tivo historicamente certa querenza polo ramo téxtil. Despois de ter albergado o comercio do seu propietario, acolleu durante moito tempo aos Almacéns Ferro. Este establecemento comercial formou parte importante do pequeno emporio téxtil iniciado polo prestixioso comerciante Abundio Ferro Nuñez quen, procedente de Vilanova dos Infantes, establecerase en Vigo.

Abundio Ferro, naceu en 1861 na ilustre vila que actualmente, como parroquia, integra o concello de Celanova, producíndose o seu pasamento na súa cidade de adopción, o 23 de xullo de 1945. Xunto cos súa dona, fillos; irmán político, Víctor Miguez, e fillo político, Fernando Rey Sanz, desenvolverían un importante labor no ramo do comercio téxtil na cidade olívica. Por iniciativa do “clan” dos Ferro viron a luz establecementos de tanta sona como: “Almacenes Ferro”, “Almacenes de Vda. de Camilo Ferro” e “Las tres BBB”; a Victor Miguez, débese, “Confecciones Miguez”, comercio asentado tamén na rúa Joaquin Yañez, xusto fronte aos Almacenes Ferro; e, a Fernando Rey Sanz, a propiedade, xa nos postremeiros anos de vida do afamado establecemento comercial  “El Fin de Siglo”⁽²⁾ .

Necrolóxica

O Casino de Vigo. Outro destacado rendeiro.

Outro dos arrendatarios acollidos na Casa Pedro Román foi a sociedade “El Casino”. O Casino, que abriu as súas portas en decembro de 1847 co nome de Circo (ou Círculo) Recreativo de Vigo, foi a primeira entidade asociativa que, como expresión das clases acomodadas, emerxeu na industrial urbe viguesa. Con marcado carácter elitista, comprometíase no seu primeiro regulamento, a levar adiante a organización de concertos, conferencias e a celebración mensual dun baile. En 1892, instalada xa na Casa de Pedro Román, e estando a espera do mobiliario para o gran salón de baile, a xunta directiva decidiu abrir os salóns do círculo cada domingo do inverno ás familias dos asociados. Entre os seus fundadores destacaba a figura do liberal Ramón Buch Díaz, persoeiro de fondo compromiso cos valores democráticos quen, en representación de Vigo, formou parte da “Junta superior de Gobierno de Galicia” e participou de xeito destacado na Revolución Galega de 1846; anteriormente,  en 1840, na sublevación en apoio ao cambio de goberno promovido polo xeneral Espartero para poñer fin as políticas conservadoras da rexencia de María Cristina; e tamén, no pronunciamento republicano-esparterísta que, en resposta a caída de Espartero, deuse na cidade de Vigo a finais de 1843.

Finalizando o ano 1900, coa emblematica entidade ocupando o primeiro e segundo andar da casa de Pedro Román, produciuse un curioso episodio que foi profusamente difundido nas crónicas de sucesos dos xornais, e no que a sociedade “El Casino”, adquiriu un rol protagonista non buscado. O diario compostelá a “Gaceta de Galicia” de 14 de decembro, na sección “Dicen en Vigo” relatábao deste xeito: En el momento que pasaba la procesión de Santa Lucía por la calle de Joaquín Yañez, ocurrió una sensible desgracia. Hallándose en el balcón de la sociedad “Casino”, presenciandola, -varios oficiales de infantería, desprendiosele á uno de ellos el sable, que cayendo a la calle, alcanzó a una mujer y a un niño, siendo ambos heridos levemente en la cabeza y en la cara. Recogidos en el comercio de don Pedro Román, fueron auxiliados.

Antes de instalarse na que sería a súa sede máis simbólica, o suntuoso edificio que albergaba o Teatro García Barbón (daquela chamado Rosalía de Castro), ocupou, desde outubro de 1919, os baixos da casa de Rodriguez Bonín situada na céntrica rúa de Príncipe. O xornal “El Diario de Pontevedra”, anunciaba a inauguración desta sede cun concerto baile a cargo do “afamado Quinteto Cerviño”; e, tres anos máis tarde, a asociación facíase con terreos na “Finca del Carmen”, a inmensa parcela que actualmente acolle ao Instituto Santa Irene e o pavillón de deportes, para emprazar neles un parque de recreo con instalacións para celebración de bailes, deportes e espectáculos.

García Barbón en construción. Foto PPKO

A inauguración da nova sede, na rúa Policarpo Sanz, financiada por vontade de García Barbón a través das súas herdeiras, e proxectada polo arquitecto Antonio Palacios, produciríase o 7 de novembro de 1926⁽³⁾. Neste emprazamento permanecería ata o ano 1982, cando o inmoble, que fora adquirido pola “Caja de Ahorros Municipal de Vigo”, no ano 1973 para convertelo en Centro Cultural, acordou a súa non continuidade. A decisión de instalarse neste local, non foi doada, e precisou da forte implicación do seu, por aquel tempo presidente, Alfredo Pérez Viondi, quen empeñado en converter a sociedade nun autentico Ateneo, vinculou a súa continuidade no cargo ao cambio de emprazamento. A decisión de trasladarse a nova asento tomouse, por considerable maioría, en asemblea de socios celebrada o 3 de febreiro de 1926.

Ata a chegada da sublevación militar de 1936, o círculo levou adiante plans innovadores, algúns, cun marcado carácter formativo, como era o caso do proxecto “Huespedes de Honor”⁽⁴⁾ . Mentres outras sociedades esvaeceron coa arribada da ditadura; a elitista “El Casino”, soubo adaptarse ao franquismo, pero non foi quen de sobrevivir á chegada do século XXI. O maior peso das actividades recreativas sobre as de instrución e cultura, e a consolidación dun elitismo, fornecedor de pautas de funcionamento cada vez máis anacrónicas, faría que a sociedade desaparecera no ano 1992.

Obtención de licenza e proceso construtivo

A construción, tal como hoxe a coñecemos, foi deseñada polo mestre de obras Jenaro de La Fuente Dominguez á demanda de Pedro Román San Román, propietario do edificio preexistente; quen, o 23 de xaneiro de 1889, presentou no rexistro do concello o escrito de solicitude de permiso para introducir modificacións na fachada da rúa Imperial (actual Joaquín Yañez), e nos vans do mesmo edificio polo lado da casa que lindaba coa rúa Desengaño (actual Fermín Penzol)⁽⁵⁾ .

Os planos de Jenaro de la fuente

Pedro Román, que se declaraba, “del comercio”, propietario e veciño de Vigo, comezaba o escrito mostrando que o seu desexo inicial era o de instalar, no andar baixo da súa propiedade, o seu comercio de tecidos, e dado que o local só precisaba de reformas interiores, que non afectarían ao ornato público, o parabén municipal tornábase facultativo. A decisión de presentar solicitude para a reedificación da fachada á rúa Imperial⁽⁶⁾, aliñándoa coa casa dos herdeiros do Sr. Donesteve e situada poucos metros mais abaixo, debérase, en boa parte, a unha medida que o cabido municipal anunciara en relación co chamado Arco de Quiros⁽⁷⁾. A idea da municipalidade era proceder a súa expropiación a fin de facilitar o transito público por ese sitio.

Arco de Quiros

A xuízo do comerciante, este acordo corporativo beneficiaría considerablemente o lucro do seu xa importante e ben nutrido comercio de xénero; por iso, estaba disposto a modificar a aliñación da fachada da súa casa, argüíndo ademais que isto suporía a eliminación dun atranco fronte á desembocadura do arco; deste xeito, escribía, complementaba as actuacións municipais na procura dun paso máis doado pola zona.

O proceso de reedificación foi moi complexo e estivo sementado de incidencias de diferente natureza. O sete de outubro de 1889, a Corporación, ordenou a suspensión das obras aducindo os seguintes motivos: non ter satisfeito o imposto sobre as edificacións; non terse provisto da necesaria licenza; e, ademais, por invadir cunha importante acumulación de pedra, a pequena praza situada fronte a fachada. Pero o contratempo máis salientable, e que máis afectaría ao calendario de obras, foi o rexeitamento maioritario expresado pola veciñanza das rúas Imperial e Desengaño. A reclamación dos veciños viña subscrita por Francisco Parada Lorenzo como veciño e apoderado de Dª Joaquina Lafuente e 32 sinaturas máis, entre as que contaban nomes como o de Dolores de Donesteve y del Hoyo, Cándido Soto, A. Yañez Chao, Antonio Vázquez, Vicente Méndez Quiros, etc.

No foi doado desenturbar o panorama que se lle presentaba a Pedro Román para acadar os obxectivos de remuda do seu inmoble. Había, por unha banda, a orde de paralización das obras; unha nova solicitude licenza para elevar 80 cm máis o entramado do piso principal; e o recurso dos veciños solicitando manter a aliñación da fachada da rúa Imperial; e a maiores, o problema que se derivaba das obras na fachada da rúa Desengaño que, segundo alegaban, impediríalle a rúa acadar o ancho de 15 m, e en consecuencia, poder ser considerada continuación da rúa Marques de Valladares. Para buscar resposta a tantas incógnitas, o alcalde encargou á comisión de Obras a realización dun informe que dera a luz suficiente para a posterior toma de decisión da corporación.

A Comisión de obras, en contestación ás demandas presentadas polas afectadas, en escrito de 25 de febreiro, resumía así as súas reclamacións:

Piden los vecinos y propietarios, en su instancia del veinte y cinco, que se rectifique y varié las líneas, que se hayan dado al Sr. Román para su casa con fachadas á las calles Imperial y Desengaño, fundándose para ello, y por lo que respecta á la calle Imperial, en que es perjudicial la línea para el desahogo de la población, que se estrecha y reduce la calle precisamente en un sitio, que necesita mas grandes desahogos y, mayores estructuras, que las que hoy tiene, porque es de notoriedad indiscutible que la circulación de gentes es considerable y el ir y venir de carros con equipajes y mercancías incesante”; y alegando, respecto a la línea de la calle del Desengaño, que siendo continuación de la de Marqués de Valladares, era forzoso contara con el mismo ancho de quince metros.

As conclusións do ditame da comisión de Obras, expresadas de xeito categórico, amosáronse sensibles as propostas de reforma que, elaboradas por Jenaro de La Fuente, foran presentadas perante a alcaldía por Pedro Román. A comisión, despois de rebater cada unha das obxeccións presentadas pola xunta de veciños, remataba o informe enunciando unha serie de propostas dirixidas á corporación municipal. Así rezaba a literalidade da resolución:

PRIMERO. Que se permita al Sr. Román elevar el entramado del piso principal a ochenta centímetros sobre el actual, previo pago del arbitrio por la mayor obra que ejecutare.

SEGUNDO. Que no puede estimarse la solicitud presentada por los vecinos por las razones que van expresadas (nos parágrafos anteriores do informe explicitábanse estas) y

TERCERO. Que puede permitirse al Sr. Román, en virtud también de las razones que van expuestas que ejecute las reformas que juzgue conveniente en la fachada de la calle del Desengaño, que no está sujeta a alineación alguna, previo conocimientos de la Corporación y pago también del arbitrio municipal por la mayor obra que lleve a cabo.

Na sesión de 6 de marzo do pleno da Corporación Municipal, despois da correspondente deliberación, sostida principalmente entre os señores, Fandiño, Barcena, Montenegro, Ramos, Conde e Migues; resolveu, que o veredicto emitido pola Comisión estaba axustado aos preceptos legais do Excmo. Concello; e, por unanimidade, aprobou as conclusións da Comisión. E ademais, con carácter provisional, e en concepto de arbitrio⁽⁸⁾, decidiu autorizar o orzamento de vinte seis mil catrocentas pesetas; do cal, o promotor ingresaría o dous por cento na caixa do Municipio.

Pedro Román San Román

A Hemeroteca consultada non é moi prolixa en noticias sobre Pedro Román San Román, e o carácter das publicadas, pouco coñecemento aportan sobre as súas actividades socias, vida familiar, etc; e mesmo, non son o suficientemente substanciosas para mostrar a significación que a súa figura debeu atanguer, tanto no eido económico, como no empresarial e mesmo no político. Atópanse pequenos apuntamentos referentes as súas actividades como comerciante e banqueiro, pero a maioría das encontradas certamente lindaban a futilidade; como aquela que recollía o Diario de Pontevedra no seu número de 24 de decembro de 1897, na que se lle atribuía un suposto fado. A nova viña a dicir o seguinte: Recordarán nuestros lectores que en el sorteo de Navidad del año pasado el premio de 20.000 pesetas que toco a la Administración de Vigo, correspondió a uno de los billetes que nuestro convecino el comerciante D. Pedro Román había remitido al Brasil. Al mismo corresponsal de aquella República remitió este año el Sr. Román billetes de Puenteareas y también tienen otro premio de 20.000 pesetas en el número 25,997.

Como antes se adiantou, son escasas as referencias atopadas sobre a vida familiar de Pedro Román San Román. O xornal Faro de Vigo, de 30 de xaneiro de 1903, con motivo do seu pasamento, publicaba unha necrolóxica que subministraba algúns datos sobre a súa procedencia, actividade profesional e familia. Pedro Román, dicía, era natural de Villar de Ciervos, localidade situada na comarca da Maragatería, na provincia de León; sinalando, ademais que, no momento da súa morte, levaba en Vigo arredor de corenta anos dedicado permanentemente á tarefas mercantís, as que lle permitiran reunir unha cuantiosa fortuna; e, engadía, que a súa marca, á parte de en Galicia, gozaba de renome en Madrid, Barcelona e outras prazas.

Escrito de réplica ao Alcalde

Na breve nota salientábase unha sobresaínte característica da súa personalidade: a “enteireza indomable”. Apuntábase, como proba, o preito sostido co Banco de España, en relación a si este podía ou non, entregar moeda fraccionaria no cambio de billetes, e no que o comerciante e tamén banqueiro, lograría vencer á poderosa institución de préstamo. Neste sentido, convén lembrar como novo considerando desta calidade do seu carácter, a persistencia mostrada na defensa dos seus intereses no desenvolvemento do expediente de reforma da súa casa; a modo de dato recordar a replica de 5 de febreiro de 1889 (Inicio do escrito na imaxe adxunta) exhaustivamente fundamentada, onde mostraba a desconformidade coa, ao seu ver, forma imprecisa en que se lle concedía permiso de edificación.

Facíase, por último, no parágrafo dedicado ás condolencias, unha relación dos familiares máis achegados. Deste xeito, sábese que Pedro Román tiña tres fillos (Luis, Enrique e Félix); en relación coas fillas, na nota non se facía a mesma especificación, limitándose a unha referencia xenérica “hijas”. Polo exemplar de 29 maio de 1898 do xornal “La idea moderna”, que se definía como o “ diario democrático en Lugo”, sabemos que, as fillas eran dúas: Pura e Pilar.

En relación co negocio comercial, as novas eran tamén escasas, limitándose os xornais a reflectir operacións de descarga de mercadorías no porto vigués. Algúns exemplos: o 20 de xullo de 1865, o diario “El Miño”, publicaba que, procedente de Barcelona o “Vapor Cervantes” que facía ruta en réxime de cabotaxe descargara na Aduana de Vigo catro vultos de tecidos para D. Pedro Román; o mesmo xornal, o 19 de abril do seguinte ano, notificaba o desembarco dunha caixa de seda e algodón, que procedente de Valencia fora traída polo vapor Francoli, da compañía Astergui. O 14 de xullo de 1879, desta vez era o Faro de Vigo, que anunciaba a chegada do vapor Duro que, en réxime de importación por cabotaxe, traía desde Barcelona 16 fardos de tecidos; e, o 18 do mesmo mes era o Vapor Julián o que traía, nesta ocasión, 13 caixas de fío de lino. No ano 1905, dous anos despois do seu falecemento, “El Noticiero de Vigo” volvía a dar testemuño da actividade do comercio de tecidos, agora baixo a firma “Hijos de Pedro Román”, nesta oprtunidade, consistía nunha caixa de tecidos de algodón que foran descargados no molle de Comercio polo vapor “Cabo Creus”; etc, etc.

Santander: Incendio do Cabo Machichaco

Na pescuda a través dos xornais da época, non podía faltar a participación nas subscricións populares, a máis das veces, destinadas a paliar as desventuradas xeradas polos moi habituais graves sucesos que producían perdas, desgrazas e sufrimentos. O Faro de Vigo de 5 de decembro de 1893, puña de manifesto a colaboración de Pedro Román, coa cantidade de 5 pesetas, na colecta iniciada pola Xunta Directiva da Exposición Rexional de Agricultura, Industria e Minería que se ía a celebrar en Vigo, e que estaba destinada a socorrer ás familias desvalidas das vítimas ocasionadas pola “catástrofe de Santander”⁽⁹⁾. A listaxe de subscritores, que naquel momento acumulaba a cantidade de 4.035 pesetas, estaba encabezada pola Marquesa del Pazo de La Merced con 250 pesetas; o Conde de Torre Cedeira con 500 e José García Barbón, con tamén 500 pesetas. A Xunta iniciadora da subscrición, que estaba presidida por Francisco Molíns, acordara ese mesmo día repartir do recadado, dúas mil pesetas, entre as familias galegas dos que pereceran no citado sinistro.

De volta as súa actividade bancaria; o Diario de Pontevedra, o 21 de xuño de 1902, informaba sobre unha operación, que o acreditaba como un notable participe do mundo das finanzas. A nova, referíase a unha importante subscrición realizada pola sucursal de Pontevedra do Banco de España, que, daquela, dirixía Francisco Riestra, dicía así: Por las noticias que hemos recibido, en las últimas horas de la tarde de ayer alcanzaba la suscripción en aquella plaza, unos cinco y medio millones de pesetas, siendo la partida más importante de millón y medio suscripta por el comerciante D. Pedro Román. Sábese tamén que os seus fillos, baixo a marca Hijos de Pedro Román continuaron coa actividade bancaria con despacho en Vigo.

No ano 1905, morto xa Pedro Román, o xornal “Noticiero de Vigo” de 20 de setembro, con motivo do falecemento de Rodrigo Sánchez Padín, comerciante e antigo colaborador seu, abundaba na faciana de banqueiro do Sr. Román: Don Rodrigo Sánchez, antiguo apoderado de la casa de Banca de D. Pedro Román, era ahora socio de la misma y había contraído matrimonio con una de las hijas de aquel notable hombre de negocios.

Dúas derradeiras referencias a fin de ir completando o máis posible a descrición da figura de Pedro Román San Román; aludindo agora a aspectos sociais e políticos. No primeiro ano do século XX, a maioría dos dependentes de comercio, industria, farmacias, salóns de peiteado e barbería, quioscos da Pedra etc,etc; da cidade viguesa, involucráronse nunha reivindicación a prol da non apertura dos establecementos en domingo. A demanda dos traballadores contou co seguimento maioritario das empresas; e, a meirande parte das que abriran as portas, pecháronas máis tarde atendendo ao rogo das comisións que percorrían as rúas con ese obxecto. Mención aparte merece a postura adoptada polos Sres. Castro, viúva de Simeón García, Arbones e Pedro Román, que mantiveron os seus establecementos abertos. Estes almacenistas de tecidos, argüíndo o seu descontento pola falta de información previa dos convocadores, informaron ás comisións que aceptarían a petición dos traballadores se, na reunión que os patróns manterían posteriormente, a posición fose unánime; pero, se algún se opuxese á demanda, eles seguirían igual conduta.

O comportamento mantido neste conflito polo comerciante Román aporta unha nova característica do seu talante: a de pertencer ao sector do colectivo empresarial mais insensible ás demandas dos asalariados. Este xuízo adquire maior solidez, se se ten en conta que, o único incidente que se deu durante a xornada de loita foi o acontecido precisamente diante do seu almacén. O suceso acaeceu, cando a comisión dos dependentes de comercio se achaba informando ao comerciante e, desde o numeroso grupo, que se achaba fronte a porta, partiu unha pedra que foi dar nunha das vidreiras, rompendo un pequeno cristal da parte superior. O feito de que o único episodio de enfado violento se producise diante so seu almacén, podería ser tomado como un indicador do sentir dos traballadores pola dura e sostida posición amosada polo empresario, no ámbito das relacións laborais.

As comisións deron conta aos seus compañeiros das xestións realizadas e das contestacións obtidas dos donos dos establecementos. Designouse unha comisión permanente que debía continuar os traballos acerca dos xefes e das autoridades ata conseguir o peche xeral. Terminada a reunión unha comisión visitou ao alcalde; e, este, prometeríalles buscar unha fórmula de arranxo para que non se abriran os domingos os quioscos establecidos na Praza de A Pedra; e tamén, comprometíase a estudar fórmulas para que as farmacias pecharan os domingos, ben establecendo gardas ou en outra fórmula calquera …… Este episodio de reivindicación laboral permite achegarse ao coñecemento sobre o grao de conciencia, nivel de organización e capacidade de mobilización dos traballadores vigueses no limiar do século XX; así mesmo, aporta datos sobre a idiosincrasia dos patróns e sobre o talante mediador das autoridades locais.

Aínda que a Pedro Román non se lle coñeza o exercicio da acción política directa, a súa condición económica e status social adquirido capacitábao, como a todos os do seu rango, para unha sinuosa posibilidade de influencia e de decisión política. Con motivo da elección a senadores, Pedro Román, como membro do sector de electores maiores contribuíntes da cidade, estaban habilitado para decidir os compromisarios que, posteriormente, nas deputacións provinciais, elixirían aos tres senadores que lle correspondían á provincia. Curioso sistema de elección: os ricos elixen aos que lexislan para ricos e pobres.

Características do edificio

Como se infire do texto transcrito anteriormente do expediente da Casa de Pedro Román, que se garda no Rexistro Municipal de Vigo, o proxecto de Jenaro de La Fuente foi de reedificación dun edificio anterior, e tivo como actuación máis sobranceira, a reforma completa da fachada principal, a que dá á actualmente chamada Joaquín Yañez (antes Imperial). O proxecto orientouse para dar satisfacción ás necesidades que se derivaban da polivalencia dos usos ao que o inmoble se ía a destinar. No andar baixo asentábase o comercio de tecidos do propietario, mentres que, no primeiro andar, o amplo e elegante salón de baile da sociedade “El Casino”, o que hoxe aberxe a sala de lectura principal da Biblioteca Pública. Como signo máis significativo desta adaptación, a configuración do frontispicio, esparexido de grandes vans que garantían a entrada de abundante luz, á vez que provía de lixeireza ao edificio.

Jenaro de La Fuente, como era común na arquitectura daquel tempo; para a restauración do edificio preexistente, asume a óptica ecléctica que proliferou no Vigo de finais do século XIX, proxectando a fachada principal seguindo a pauta dun eclecticismo clasicista, onde cada piso, dentro do mesmo esquema compositivo ten unha ornamentación propia e diferente. O espazo ordénase cunha sucesión alternativa de pilastras e grandes vans. As pilastras, acanaladas, presentes tanto no primeiro como no segundo andar, constan dun esvelto plinto e con capiteis diferentes no primeiro e segundo andar.

Fachada principal

O arquitecto, deseñou unha fachada principal (a que aparece na foto) de sobrias e elegantes liñas, nas que a xenerosidade de granito non fai restar a sensación de lixeireza que lle aporta a reiterada sucesión de fiestras separadas polas finas pilastras. Obsérvanse, ademais, arcos escárzanos, arquitrabes, frisos con denticulados e cornixas cunha afiligranada decoración e cun salientable traballo de cantería. A ornamentación remárcase aínda mais na primeira planta coa molduración dos arcos e a cinta de meandros con rosetas incrustadas ritmicamente a modo de greca entre capiteis.

Van do andar baixo

Van do 1º andar

Van do 2º andar

Detalle 1º andar

Detalle 2º andar

Ménsula

A fachada lateral, a da rúa Fermin Penzol, recibe unha menor atención. É maciza e sen ornamentación, e na que os vans, distribúense harmoniosamente cercados por un marco de cantería en medio dun paramento revestido e pintado.

Fachada lateral

REFERENCIAS

(1)       As orixes da Biblioteca Pública Juan Compañel están na Biblioteca Popular de Vigo, creada por orde do Ministerio de Educación Nacional en 1942. Instalada nun local de alugueiro da Praza de Compostela, onde permanecería co nome de Biblioteca Pública Jaime Solá ata 1979, ano en que foi trasladada a unha nova sede na rúa Romil. Os primeiros trinta e cinco anos de vida da institución foron precarios debido ás pequenas dimensións do local, e aos escasos recursos fornecidos á institución para a adquisición de fondos bibliográficos, nutrindose basicamente de doazóns.
A segunda etapa, a da rúa Romil, supuxo unha importante mellora. Máis espazo para sala de lectura, almacén e outras dependencias e un notable incremento do cadro de persoal. A demanda social deste servizo medrou de xeito tan ostensible que antes de entrar na década dos noventa xa quedara novamente pequena o que provocou que o Concello decidira mercar o edificio Ferro para instalar alí a nova biblioteca, encargándolle a reforma ao arquitecto Luis Arranz Alguero. En 1995 quedou inaugurada pasando a denominarse Biblioteca Pública Central de Vigo.
En outubro de 2013, a petición do Colectivo Cultural “A Nave das Ideas” a Corporación Municipal, aprobou por unanimidade, darlle a Biblioteca Pública Central de Vigo, o nome de Juan Compañel, figura clave Rexurdimento galego, en recoñecemento a súa tarefa como editor e impresor da obra de Rosalía de Castro, “Cantares Gallegos”, e como , director de xornais de claro carácter progresista e galeguista, como, “La Oliva” e “EL Miño”.

(2)        Os almacéns El Fin de Siglo, que nacera en 1889, por iniciativa dos irmáns Ceferino e Eduardo Posada Conde, como comercio de tecidos, cereais e produtos diversos, durante o primeiro terzo do século XX foi considerado como o comercio máis elegante de Vigo. En 1909 a firma Piñeiro e compañía(en 1935 seguía nas mesmas mans) faise cargo da titularidade do firma, manténdose incólume o seu prestixio. Tanta importancia acadou que varias fabricas destinaban a este establecemento toda ou gran parte da súa produción: camisas de señora e de nena, calzón, sobrecorsés, pantalóns, chambras, enaguas, lenllas, sabanas, almofadas, etc. En 1928, abandona a Porta do Sol trasladándose ao número 40 da rúa de Príncipe, ocupando o andar baixo do Hotel Europa. O antigo edificio da Porta do Sol, sería demolido, e no seu lugar, no ano 1934, levantaríase o edificio Galoia, construción de estilo racionalista deseñado polo arquitecto Romualdo de Madariaga Céspedes por encargo das irmáns Elena e Práxedes Salgueiro, sobriñas do filántropo García Barbón.
Nesta suma de referencias aos acontecementos máis destacados da historia de “El Fin de Siglo” comentar que o 2 de febreiro de 1930, o xornal El Pueblo Gallego, reproducía un anuncio onde o propietario Albino Piñeiro, quen, con motivo da reforma do comercio anunciaba a liquidación de existencias. En 1940, publicada tamén no mesmo xornal, unha crónica atribuía a propiedade do negocio a Alvaro Rey, como sucesor de A. Piñeiro. E, finalmente na nota necrolóxica de Abundio Ferro (1945), publicada tamén en El Pueblo Gallego, citábase como propietario ao seu fillo político Fernando Rey Sanz.

(3)        EL CASINO DE VIGO. Se inauguró ayer el nuevo domicilio social del Casino de Vigo, en el soberbio edificio del nuevo teatro García Barbón, y cuyas obras fué autor el gran arquitecto gallego D. Antonio Palacios.
Tal como se ha instalado la sociedad significa un evidente progreso para Vigo.
Sus elemento directivos, entusiastas y amantes de la cultura, entre los que destacan el culto presidente D. Alfredo Pérez Viondi, se propone hacer del centro un verdadero Ateneo, desde cuya tribuna hablarán a los vigueses, las personalidades literarias, científicas y políticas mas significativas de Galicia y España.
Con arreglo al programa anunciado, a las doce de la mañana y por el párroco de Santa María, don Faustino Ande, tuvo lugar la bendición de los locales, celebrándose más tarde la apertura oficial, al que asistieron autoridades, representaciones de centros y prensa, siendo obsequiados todos con un lunch.
A las dos de la tarde tuvo lugar el banquete con que la sociedad obsequió a las autoridades locales y regionales, socios de mérito del Casino, Comisión gestora de la adquisición del local, presidentes de las sociedades de recreo, de la ciudad de la Oliva, y a la prensa local y regional.
De noche se celebró el baile, con que fueron obsequiadas las familias de los socios, y en el que las mujeres viguesas, lucieron toda la belleza, que es característica de ellas.
Los muebles que lucen en los hermosos salones del Casino fueron confeccionados en la casa Rodolfo Alonso Lamberty, de aquella ciudad.
En todo ello se encuentra patente el sello de la distinción, de la riqueza, del buen gusto i de confort. Está compuesto a base de confortable tipo inglés y es de una grata severidad.
Los sillones se hayan forrados en rica piel de vaca natural; la armazón es de caoba de Cuba que ilustrados a muñeca, constituyen un adorno sencillo, exquisito y de suprema elegancia.
Resulta sumamente agradable la caótica variedad de los muebles que las componen y que satisfacen toda clase de comodidades.
El soberbio “hall” del Casino, lo decoran las siete “peñas”. En el centro una gran mesa, de planta semi-ovalada, con elegantísimos sillones también de tipo inglés.
Hay dos escritorios, en ambos extremos, de dos plazas cada uno, separados por una lona que hace juego con el resto de los muebles.
Ocho son los radiadores de la calefacción del edificio, que están disimulados por un precioso mueble asimismo de caoba de Cuba.
El gran salón de fiestas, está admirablemente construido, lo adornan 30 sillas, doce butacas volantes, y cuatro sofás, todos ellos tapizados de precioso terciopelo de seda en colores gris oscuro y oro, y los respaldos de las sillas, enrejillados, y dorados.
El aspecto regio de este salón se completa con los muebles que figuran en el mismo.
La biblioteca esta compuesta por una enorme librería de cinco cuerpos, con artísticas vidrieras de catedral montadas en plomo.
En dos puertas laterales y bajo relieves ostenta el escudo de Vigo y el anagrama del Casino. Una magnífica lámpara de Renacimiento, de hierro forjado, alumbra este local.
Al acto de inauguración no asistió el Sr. Palacios, por tener que hallarse hoy en Madrid, con objeto de presenciar la inauguración del esplendido edificio de Bellas Artes de la Corte, de que es autor.
La directiva del Casino, deseando que esta fiesta, no disfruten de ella solo los socios, sino también los acogidos en la Casa de Caridad, obsequió a estos con una comida extraordinaria, rasgo del que se hicieron muchos elogios.
Felicitamos a la Comisión gestora y Directiva del Casino y con especialidad a su presidente Sr. Pérez Viondi, por el acto realizado ayer, que demuestra la cultura de esta ciudad, al inaugurar centros como el que reseñamos. (Nova publicada o 8 de novembro de 1926 no “Diario Independiente, EL COMPOSTELANO”)

(4)        Tratábase de invitar a sobranceiras figuras da cultura e da ciencia para que, durante un tempo que podía chegar aos 6 meses proporcionábaselles aloxamento a cambio de que, mentres continuaban cos seus traballos creativos ou de investigación, impartisen charlas e conferencias. Persoeiros como, Wenceslao Fernández Flórez, Julio Camba ou o mesmo Ramón del Valle Inclán, encontráronse entre os convidados.

(5)        Ocupaba aproximadamente a rúa Fermín Penzol de hoxe en día, parte da zona máis alta da rúa Carral e unha parte do inicio de Marqués de Valladares, antes de que se reestruturara a partir de 1872 esa zona co ensanche da rúa Carral que permitiu acercar o porto ao interior da cidade.

(6)        A rúa Imperial situada entre a praza da Constitución e a rúa da Oliva, foi o nome da actual Joaquín Yañez ata 1894. Nela situábase todo o comercio de novidades e tamén as dúas máis distinguidas sociedades recreativas, a Tertulia e o Casino. Non sempre se chamou así, no ano 1868, por acordo da Corporación Municipal que fora nomeada pola Xunta revolucionaria constituída tras a revolución “La Gloriosa” e que presidía Miguel Borzino y Fernández, cambiou a súa denominación por rúa de Mendizabal. Outros cambios destacados realizados nos nomes de rúas e prazas da cidade por esa Corporación, foron: a praza da Princesa pasou a chamarse “Plaza de Prim; a praza da Constiución, “Plaza de la Libertad”; a praza da Pedra, “Plaza de la Revolución”; a rúa Real cambiou o seu nome polo de rúa de Contreras; a rúa do Príncipe por rúa de Serrano, a rúa de Isabel II por rúa de Topete e o camiño de Circunvalación por rúa do Duque de la Victoria”. Outra importante decisión adoptada pola Xunta revolucionaria foi a do agrupamento dos concellos, Lavadores, Bouzas e Vigo a fin de restablecer a unidade comarcal do Fragoso; pero esta medida pouco durou xa que foi anulada por Decreto do Goberno Central de 24 de novembro de 1868. A reposición dos concellos do Fragoso impuxo a modificación da Corporación agregada. Realizadas as oportunas eleccións en decembro de 1868 conformouse un novo Concello que presidiría Anastasio Fontano Fernández, e que contaría con Miguel Borcino Fernández e Cristino Piñeiro Fernández como tenentes de alcalde e Manuél Olivié e Alejandro Lagos como síndicos, e entre os concelleiros, persoas tan coñecidas na cidade como: José Ramón Curbera, Benito Vicetto, Ricardo Solleiro, Francisco Pascual, …

(7)        O 19 de decembro de 1888, a “Hoja oficial del lunes” no seu número 139 correspondente a 19 de decembro de 1938, na sección HACE 50 AÑOS, recollía a seguinte nova en relación con esta expropiación: Se reunieron ayer los peritos nombrados por el Municipio y por el Propietario del Arco de Quiros con objeto de ponerse de acuerdo sobre el importe a abonar para la expropiación de dicho Arco. O Arco de Quiros, despois de décadas de abandono que concluíu coa declaración de ruína a mediados dos 90 do século pasado, foi recentemente rehabilitado. Segundo informaba o Faro de Vigo de 9 do 12 de 2013: La restauración del caserío burgués de la familia Quirós y su singular pasadizo, cuya construcción está datada en el siglo XIX, recuperará su esplendor el próximo mes de enero, cuando la promotora orensana Reguenga Picouto entregue la obra rematada. Los resultados ya son visibles desde el exterior, con la colocación de la carpintería de madera (Iroko) y las barandas de las balconadas, pero el secreto que todavía está oculto es el arco paralelo descubierto durante la reforma y que en unas semanas lucirá desde la Plaza de la Princesa.

(8)        Acordo tomado en sesión da Corporación municipal viguesa de 30 de xaneiro de 1889 e anotado en documento subscrito polo Secretario do Concello Enrique Huertas.

(9)        En novembro de 1893, un incendio no barco de vapor Cabo Machichaco, naquel tempo atracado no molle de Maliaño, Santander, provocou a maior catástrofe civil do século XIX español, con cerca de seiscentos mortos e arredor de dous mil feridos.

Imaxes. As panorámicas e detalles do edificio son fotografías de Fernanda Padín Ogando. O resto da imaxes foron extraídas de publicacións da época; e, as fotos de documentos, do expediente que se garda no Arquivo Municipal do Concello de Vigo.

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente B 58 de 1884: REFORMA DE CASA PARA COMERCIO DE D. PEDRO ROMÁN SANROMÁN, c/ Imperial nº 8, I. P. Arq. Jenaro de Fuente – 13. xaneiro .1884.

2. NECROLÓXICA ABUNDIO FERRO NUÑEZ. El pueblo gallego: diario de la mañana, al servicio de los intereses de Galicia: Num. s.n. (24/07/1945)

3. NECROLÓXICA. DON CAMILO FERRO MIGUEZ. El Pueblo Gallego pax. 4. Mércores 22 de agosto de 1956.

4. El CLAN DE LOS FERRO. Faro de Vigo de 3/03/2009. http://www.farodevigo.es/opinion/2009/03/03/mira-vigo/302205.html

5. GARRIDO RODRÍGUEZ JAIME. 2000: Arquitectura da pedra en Vigo, Vigo, Construcciones Conde, ISBN 84-605-9897-7

6. CONSORCIO CASCO VELLO DE VIGO. Blog. Arquitectura e rehabilitación-Casa de Pedro Román: música y libros. http://consorciocascovellovigo.org/blog/arquitectura-e-rehabilitacion/casa-de-pedro-roman-musica-y-libros

7. EL CASINO ESTUVO 56 AÑOS EN EL ANTIGUO GARCÍA BARBÓN. La Voz de Galicia 21/06/2006. https://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/2006/06/21/casino-estuvo-56-anos-antiguo-garcia-barbon/0003_4880887.htm

8. EL CASINO DE VIGO. CRÓNICA ILUSTRADA DEL HISTÓRICO CASINO DE VIGO (1847-1936). Martinez Alonso, Rubén. Editorial: Alvarellos. ISBN: 978-84-89323-77-3

9. JOSÉ SANTIAGO Y GÓMEZ. Historia de Vigo y su comarca. Editorial Maxtor. I.S.B.N. 84-9761-285-X

10. APUNTES NOTICIEROS.INAUGURACIÓN LOCAL SOCIAL DEL CASINO EN LA CLALLE DEL PRÍNCIPE. Diario de Pontevedra. 10/10/1919.

11. EL CASINO INAUGURA HOY SU NUEVO DOMICILIO …El Pueble Gallego nº 852. 07/11/1926

12. DIFERENTES NOVAS SOBRE PEDRO ROMÁN SAN ROMÁN. Introdución por Aduana no comercio de cabotaxe: El Miño : Periódico de comercio y de intereses generales: Num. 862 (20/07/1865). El Noticiero de Vigo : diario independiente de la mañana: Num. 5566 (20/12/1905)

Casa Ledo (1888)

Rúa do Pracer ⁽¹⁾ nº 5, no inicio do expediente de reconstrución; rúa Abeleira Menéndez nº 1 e Porta do Sol nº 12, na actualidade, son datos de localización dá casa Ledo; edificio cuxo proceso de reconstrución⁽²⁾ resultou abondo revesgado, tanto do punto de vista arquitectónico como do curso seguido para a obtención da súa licenza. O busilis de tanta complexidade proviña do derrubo da muralla de Vigo, aprobada en 1861 para permitir a expansión da cidade, pero que ocasionou unha importante remodelación no entorno Porta do Sol⁽³⁾ .

“Fonte de Neptuno”. Actualmente nos xardíns do Pazo Quiñones de León

A apertura dunha importante nova vía de comunicación, chamada inicialmente “Travesía de Vigo”, e rapidamente rebautizada co nome de “Rúa Elduayen”, provocou o derribo de moitas edificacións residenciais, da fonte de Neptuno⁽⁴⁾, da capela da Misericordia⁽⁵⁾, e a desaparición das pequenas rúas de “Antequera” (xunto á Praza da Princesa) e a da “Soledad”. A rúa Elduayen, trazada sobre a rúa Sombrereros, da que só quedaría o pequeno retallo do inicio da praza da Constitución, remataríase no ano 1890, consolidándose así o cambio na morfoloxía urbanística dá Porta do Sol.

Os trámites para conseguir reformar a casa Ledo, a fin de acomodala á situación urbanística derivada da apertura da Travesía de Vigo, descorreron entre 1888 e 1893. Un Vigo, onde a pesar da tinta que se gastaba para reivindicar e loar o alíxero ferrocarril,  dispuña dunha nutrida rede de comunicacións por estrada, mediante vehículos de tracción animal que saían, «con ruidoso y alegre campanilleo» a diario da cidade: El Invencible n.º 3, de Ponteareas a Vigo; El Recreo n.º 1 e El País n.º 12 de Vigo a Porriño, Mondariz, Tui e Salvaterra; La Flor n.º 2 de Vigo a Ponteareas e Salvaterra; Ferro-carrilana mixta n.º 7 e Volador de Vigo, da Porta do Sol á estación férrea; El Veloz de Vigo n.º 4, a Baiona e Tui; etc, etc. (La Ciudad y los Días. Calendario Histórico de Vigo. Xosé María Álvarez Blázquez). Un Vigo, aínda na penumbra (a luz eléctrica pública non chegaría ata 1896), e que acudía á iluminación á veneciana, para alegrar festexos e celebracións organizados polas numerosas sociedades recreativas, seguía avanzando na modernización.

En 1889 instalarase o primeiro teléfono na vivenda de Antonio López de Neira; uns ano antes, por iniciativa de José Barreras, erixíanse ás primeiras fábricas de xeo de España para o subministro aos vapores de pesca e vagóns de ferrocarril. En 1891, o tráfico portuario comercial recibía un impulso importante co inicio da construción do molle de ferro, e, un ano despois iniciábanse as obras da Avenida de Cánovas del Castillo; vía que, bordeando a baluarte de A Laxe, comunicaría o porto pesqueiro do Berbés co porto comercial do Areal.

Cabeceira La Oliva

No mesmo período temporal, outros acontecementos conmovían a vida da cidade: en 1884 falecía Alejandro Chao, fundador, xunto a Juan Campañel e José Ramón Barreiro do periódico liberal “La Oliva”; nese mesmo ano, finaba en Vigo, Concepción Arenal, escritora progresista de ideas liberais e pioneira do feminismo en España. Pouco antes, en 1888, José Policarpo Sanz Soto, un dos máis significados mecenas coa cidade de Vigo, fenecía en París; quen, nun exercicio extremo de altruísmo doaría 346.026,16 pesos ouro para que, á morte da súa muller Irene Ceballos se dispuxera deles para á construción dun Instituto de ensinanza público e gratuíto (o actual Instituto Santa Irene); e legaba ademais unha cantidade aproximada de cen mil pesos para a construción dun hospital de caridade.

A tramitación da licenza de obra

É nesta conxuntura cando o 22 de maio de 1888, o promotor da vivenda, Domingo Ledo Villa, veciño da cidade e provisto dá cédula persoal nº 5.772 dirixíase ao Gobernador civil da provincia de Pontevedra expoñendo o que a continuación se transcribe: «Que es dueño de la casa nº 5 de la calle del Placer y 6 de la Soledad por adquisición a los herederos de D. Francisco Mires, lindantes con las que a los mismos se les ha expropiado para las obras de la Travesía, y teniendo deliberado emprender la edificación de la pensada casa, le es necesario adquirir la parcela sobrante de la que expropio como colindante, y a fin de emplazar la fachada a la linea de dicha travesía».

No mesmo día 22, á vista do desexo de Domingo Ledo de conseguir a adxudicación da parcela pretendida, o daquela alcalde de Vigo Primitivo Blein, diríxese ao Gobernador provincial nos seguintes termos: «Esta Alcaldía á la vista de tal pretensión se permite rogar a V.S.I. se deje en suspenso la adjudicación de la parcela que se pretende, hasta tanto esta Municipalidad no conozca por completo el Proyecto de la Travesía, las alineaciones y rasantes para los fines expuestos en mi comunicación de ayer, número 627, dirigida a VS.I. por análoga pretensión de Doña Amelia Llorente Posada».

Plano da parcela que adquire.

Non sería ata o 24 de febreiro de 1893, cinco anos despois do inicio das xestións cando, en sesión celebrada nese día, o concello acorda que, «resuelta definitivamente la linea de las edificaciones en la calle de la Soledad, al desaparecer esta y el muro que la sostiene, no halla inconveniente alguno en que Don Domingo Ledo Villa reedifique la casa de su pertenencia en el encuentro de la calle Placer, con la travesía, sujetándose á las condiciones ⁽⁶⁾ impuestas por la Jefatura de Ingenieros» e, facéndolle saber ao solicitante, que podía proceder á produción do plano, memoria descritiva e orzamento da construción do proxecto. O oficio que recollía este acordo corporativo viña asinado por Enrique Huerta ⁽⁷⁾

Entre maio de 1888 e marzo de 1893, abondaron as vicisitudes. A importante reforma urbana non só presentou problemas técnicos, como a superación do grande desnivel existente entre as rúas “Placer” e “Soledad” coa da Travesía; ou a determinación das aliñacións e rasante da nova rúa; houbo ademais que ir salvando as demandas e desconformidades presentadas polos veciños afectados co derribo das súas casas: Lucas Moyano Bravo, Santiago Cao Rodríguez, Manuel Martínez, Enrique Rodríguez e Antonia Caballero, propietarias dos edificios 8 – 12 – 14 – 16 – 18 – 20 da rúa de “La Soledad” e o mesmo Domingo Ledo Villa, foron exemplos expresivos da presentación de reclamacións. Algunha destas instancias presentadas ao alcalde da cidade constan no expediente acumulado no Arquivo Municipal vigués. Entre as persoas expropiadas achábanse nomes eminentes da colectividade local, como é o caso de, Teófilo Llorente, Manuel Olivié e Nicolás Taboada Leal.

Unha vez salvados os inconvenientes propios dunha xestión tan complexa os propósitos do demandante víronse por fin satisfeitos. O día 9 de marzo de 1893 e despois de tan longo período dilatorio, Domingo Ledo puido presentar no concello a memoria descritiva do proxecto de modificación e reforma dá súa casa nº 5 da rúa Pracer, que fora redactado por Jenaro de la Fuente.

A continuación sinálanse algunhas das necesarias actuacións referidas na memoria en relación cos inconvenientes derivados do desnivel existente entre os extremos da nova fachada a rúa de Elduayen, e da diferenza de cota entre o baixo da rúa Pracer e a mesma Elduayen. Jenaro de la Fuente, o autor do proxecto de remodelación da casa, concretaba así estas intervencións:

      -«ha de efectuarse de nueva planta la fachada a esta vía (Elduayen) así como las vueltas a las otras calles de la Bajada a la Fuente y Placer, tomando como tipo para el enlace a ambos lados el frente recto o meseta de la rampa de enlace del Placer con la Travesía»

       -«Las dos fachadas actuales como de esmerada fábrica que son se conservan adicionando á lo largo de la del Placer la cantidad suficiente a enlazar con el chaflán o frente de rampa, y a ambas dotándolas de un tercer piso que sirve de ático a la nueva por la de Elduayen»

      -«Lo preferente del sitio hace que se procure poner el bajo todo en un nivel, para lo cual no es pequeño inconveniente la forzada pendiente de la rasante; y a este propósito se procura el vano central a cero con la rasante de referencia con peldaños en subida los dos adyacentes hacia el Naciente en bajada los del Poniente siendo vanos de ventana los de los extremos»

      -«Como es fuerza derribar el actual frontón de la fuente de Neptuno, y sustituir y regularizar la subida por aquel sitio suponemos que a una altura aproximada a la indicada existirá una meseta intermedia, según el estudio hecho por el Sr. Arquitecto Municipal (Manuel Felipe Quintana⁽⁸⁾ ) y que recordamos haber visto, antes de las inmotivadas y contraproducentes proporciones que se dio a la rasante de la calle de la Soledad y cuya solución los propietarios indicaron con tan buena fe como oportunidad»

A memoria completábase co resumo detallado do Orzamento xeral que ascendía a un total de vinte seis mil trescentas setenta pesetas onde a obra de cantería a carpintería e a albanelería representaban as partidas máis importantes coas cantidades, 8560,00, 7952,80 e 5026,30 pesetas, respectivamente.

O 8 de abril, nun oficio asinado por Enrique Huerta, o secretario do concello daba conta de que Domingo Ledo y Villa ingresara a cantidade de de cincocentas setenta pesetas polo arbitrio do dous por cento sobre o orzamento de vinte e seis mil trescentas setenta pesetas relativos á reedificación da súa casa número 5 da “calle del Placer”. Co cumprimento desta derradeira condición poñíase fin ao longo proceso de trámites e litixios, e xa que logo, podíase facer efectivo o inicio das actividades construtivas axustadas a licenza concedida o vinte e catro de marzo último.

O xornal El Eco de Galicia, editado en Lugo entre 1872 e 1898 baixo o subtítulo “Periódico Político”, o 1 de abril de 1893, publicaba  unha nova en relación co inicio das obras de reconstrución do edificio que ía abondar en novos avatares. Referíase a a un accidente acontecido no primeiro día dos traballos de derribo da casa de Domingo Ledo. O cronista relataba así o suceso:

            Esta mañana, a las diez, ocurrió un sensible accidente en la casa de D. Domingo Ledo, de la calle de la Soledad que ayer comenzaron a derribar.
El maestro de la obra D. José Casal se cayó desde el segundo piso por la parte interior del edificio, produciéndose una intensa conmoción cerebral y algunas lesiones de importancia.
Dado parte del hecho al juzgado, presentose seguidamente el Sr. Pimentel con el médico de la Administración de Justicia Sr. Fernández Dios, quien reconoció al herido, recibiendo el juez declaración á los obreros que allí trabajaban.
El Sr. Casal fue conducido en una camilla á su domicilio de la calle Romil. Está casado, de 30 años de edad y tiene cuatro hijos.
En el lugar de la ocurrencia se presentaron también el inspector de vigilancia señor Estevez y el jefe de los municipales señor Serret, con algunos guardias, que impedían la entrada en la casa al sinnúmero de gentes que acudieron a enterarse del suceso». Días despois, e como resultado das mancaduras producidas, o mestre canteiro acabaría falecendo.

Domingo Ledo Villa

Poucas son as referencias atopadas na prensa e outras publicacións sobre Domingo Ledo Vila; sábese, que era veciño, propietario e do comercio da cidade de Vigo, e que, no ano 1892 (así consta na solicitude de liña e rasante presentada diante do alcalde da cidade o 2 de decembro dese ano) dispoñía da cédula persoal de oitava clase número 2564. As cédulas persoais eran documentos de imposición fiscal que a a partir de 1874 substituirán ás cédulas de veciñanza (desde 1845 ata 1870), e ás posteriores de empadroamento, vixentes ata 1884. A instrución de 27 de maio de 1884, clasificaba ás cédulas persoais en once clases. A recepción dunha cédula da clase primeira supoñía ter que pagar cen pesetas ao ano, mentres que os posuidores dunha cédula de clase 11ª pagaban tan só cincuenta céntimos. Debían recibir as cédulas persoais de 1ª clase todas as persoas que pagaban máis de 5000 pesetas anuais en concepto de contribución directa, mentres que a 11ª clase estaba destinada a xornaleiros e serventes. Entre ambas cantidades situábanse as tarifas das demais clases de cédulas sempre en relación coa montante total pagado polo contribuínte en comparación ás restantes contribucións. A oitava clase da cédula persoal que mostraba Domingo Ledo Villa, non o situaba na elite económica da burguesía viguesa, o cal, tendo en conta a importancia da obra emprendida, denotaba, polo menos a falta de rigor impositivo deste tipo de recurso de imposición fiscal.

Outra información sobre Domingo Ledo, encontrada no diario de Pontevedra «La Correspondencia, relacionábao coa «Lista de Jurados»; lista dos individuos que designados a chou, deberían ser sorteados para formar parte dos tribunais do xurado que exercerían nas causas que haberían de verse no terceiro cuadrimestre do ano 1900 no partido de Vigo. A lei do xurado, estivo vixente desde xaneiro de 1889 ata 1936, todo un récord na historia constitucional española. Este sistema de xurado fora considerado clasista porque na súa composición, dábase intervención ás seis maiores contribuíntes municipais, ao cura párroco e ao mestre de maior antigüidade. Domingo Ledo formaba parte da relación de cidadáns que sabían ler e escribir, e que se agrupaban na «Lista de Cabezas de Familia», a que, xunto á chamada «Lista de Capacidades» (composta por persoas con título académico ou que desenvolveran algún cargo público), servían para constituír os xurados que se encargaban de formular o veredicto que logo pasaba a un tribunal de dereito que se encargaba de aplicar a lexislación ao fallo emitido.

Outra contribución ao desenvolvemento da vida municipal foi a participación, como destacado contribuínte do seu distrito, nas «Juntas Municipales de Asociados». El Noticiero de Vigo o 25 de febreiro de 1905, notificaba a súa elección como membro deste organismo. As «Juntas Municipales de Asociados» a partir da Lei Municipal, de 4 de octubro de 1877, constituíanse para a aprobación dos orzamentos, o control das contas municipais e a creación de arbitrios; e estaba integrada por un número igual de concelleiros e asociados. Os cargos dos vocais asociados era anual e eran elixidos por sorteo entre os contribuíntes do distrito. O Real Decreto-lei, de 8 de marzo de 1924, aprobando o Estatuto Municipal, eliminou as Xuntas Municipais e constituíu como organismos municipais o «Ayuntamiento Pleno» e a Comisión Municipal Permanente.

A nova dá súa morte foi outro causa, penosa nesta ocasión, de aparición na prensa. O xornal «El Diario de Pontevedra» de 7 de maio de 1918, incluía na sección “los que mueren” a seguinte, e moi lacónica, información do seu falecemento: «En Vigo el antiguo comerciante D. Domingo Ledo Villa».

Características do edificio

Do inmoble orixinalmente existente mantéñense as fachadas laterais. Coa reforma, Jenaro de la Fuente deseñou unha nova fronte cara a rúa Elduayen, labrada en cantaría fina, a que, para axustarse ás novas aliñacións, conformou en dous planos con direccións diferentes. Foi proxectada nun momento no que a adiñeirada burguesía viguesa comezaba a demandar edificacións que salientaran a súa destacada posición económica e social na colectividade. Neste sentido, as fachadas que daban ás vías principais eran obxecto dun tratamento preferente, e en moitos casos, as iniciais do dono gravábanse en lugar destacado (nesta ocasión, no friso situado no frontón do van de acceso principal), e as casas coñecíanse polo nome do propietario (Casa Ledo).

Iniciais de Domingo Ledo no frontón do acceso principal.

A fachada verticalmente está dividida en tres corpos; o central lixeiramente adiantado, áchase enmarcado por pilastras almofadadas. A ornamentación, diferenciada en cada un dos andares como é característico nesta etapa, céntrase no sobrelinteis dos vans do corpo central e no tratamento dás ménsulas que sustenta os amplos balcóns corridos, que tanto remarcan a horizontalidade do edificio. No andar baixo, de paramentos almofadados, destaca a composición central de pilastras co seu correspondente frontón rematado con acroterios situadas no vértice e esquinas inferiores.

REFERENCIAS

(1) Calle en la histórica parroquia de Vigo, sale del cruce de la Rúa de Abeleira Menéndez con el Paseo de Granada y lleva a la Ronda de Don Bosco, cruce con la Rúa de Enrique Blein Budiño. Es una de las calles más antiguas de Vigo, ya consta en 1543, aunque la calle actual es solo un trozo de lo que fue, dado que empezaba en lo que es hoy la Praza da Constitución, y se perdía por la zona de Areosa, en un tramo llamado antaño “Rúa do Pracer de Afora” ya desaparecido. La Rúa de Abeleira Menéndez fue hasta su nombramiento, parte de esta calle. Toma el nombre de que el paseo por esta calle era placentero, en el sentido de que estaba rodeada de árboles y era un lugar agradable. (Información tomada de “los nombres de las calles de Vigo”. Daniel Antomil Pérez.)

(2) A edificación pode encadrarse na etapa coñecida como Eclecticismo Pleno. Naquela época era frecuente que, a fin de agrandar o prestixio persoal, os edificios foran coñecidas polo nome do seu propietario, levando moitas delas como símbolo as iniciais gravadas nos elementos graníticos de coroación das fachadas, neste caso, aparecen no frontón da porta de acceso principal ao edificio. A unidade do inmoble quedou alterada co engadido posterior dun sexto andar, que rompeu a súa harmonía arquitectónica.

(3) Unha das portas que permitían o acceso ao interior do recinto amurallado.

(4) A fonte de Neptuno encontrábase na Porta do Sol xusto fronte da denominada “fuente del Angelote” na praza da Princesa. A primeira referencia da súa existencia céntrase a principios do século XVII durante o reinado de Felipe III e IV. En 1809 foi cegada temporalmente co fin de obstaculizar o máis posible a estancia dos franceses na cidade durante a Guerra da independencia. O derribo da muralla de Vigo e as correspondentes obras ditas obras de expansión afectarán á fonte co seu derribo. Estaba composta dunha grande escultura de Neptuno así como un escudo de Vigo. Medía cerca de tres metros e medio e tiña tres canos e un pío bebedeiro, terminando nun lavadoiro. En 1986, despois de realizada unha restauración, emprazouse no xardín inglés do Pazo de Castrelos (lugar onde, grazas a iniciativa de Manuel Olivié -o daquela secretario do concello-, permaneceu desde que foi retirada da Porta do Sol. A placa conmemorativa labrada en pedra, que, en 1795, engadiuse ao conxunto dá fonte; hogano pódese ver no paseo dos escudos heráldicos, no mesmo pazo de Castrelos.

(5) A súa antigüidade non está clara; José de Santiago, no seu volume «Historia de Vigo y su comarca», afirma que «la había visto citada en documentos de 1450», aínda que non refería a fonte. Segundo conta José Espinosa Rodríguez (cronista oficial da cidade de Vigo desde 1937 ata a súa morte producida no mes de decembro de 1966), no seu libro «Tierra de Fragoso»: a Igrexa da Misericordia estaba situada na actualmente chamada praza de Argüelles (antes praza dá “Yerba”); tiña unha fachada de cinco o seis metros rematada cunha espadana e contaba cun tellado a dúas augas.
No ano 1815, a capela da Misericordia acolleu o culto relixioso que a igrexa da Colexiata tivo que deixar de dar debido ou derrube dá bóveda da súa capela maior. A explosión da polvoreira do Castelo de San Sebastián, producido cando se estaba celebrando un acto relixioso en conmemoración da festa da Reconquista, foi a causa do esboroamento. Este suceso, deu o golpe definitivo ao edificio, que se encontraba xa en práctica ruína. Logo de correspondente petición a S.M.; e de conseguirse o financiamento das obras, a través da recadación a concesión de determinados arbitrios (o antigo imposto sobre o sal, o sobrante do Erario municipal en cada exercicio; os tres reais, en arroba de lino que se viñan recadando na aduana, destinados á construción de camiños; un real que tiña que pagar cada cabalería que saía da vila; … etc); o Rei, accede á proposta da construción du novo templo da Colexiata; e, no 25 de xuño de 1816, profesionalmente e con toda solemnidade foi conducida a primeira pedra do ansiado templo, ata a área do templo.
A maior abastanza, para conseguir a construción do templo, esgrimíronse argumentos (carecía de pila bautismal, as súas pequena dimensións, a falta de campá, etc, etc), relativos á falta de condicións da capela da Misericordia. (Construción de la nueva Colegiata, por Bremón Sánchez, del Archivo Municipal. Artigo publicado no xornal Martin Codax).

(6) Entre as trece condicións á que debería suxeitarse a construción, redactadas polo enxeñeiro encargado Alejandro Cerdá Moróder, recóllese a continuación unha escolma, que permitirá á persoa lectora achegarse as preocupacións e necesidades que naquel momento as autoridades administrativas priorizaban na obtención de espazos urbanos de convivencia:
-El solicitante deberá construir en terreno de su propiedad y sin perjuicio de tercero. -Se establecerá la fachada paralela a la arista del paseo y distará tres metros por lo menos de esta.
-En las fachadas no puede haber balcón ni cuerpo alguno que sobresalga de ella mas de cuarenta centímetros y solo en el caso en que la linea que se establezca diste tres o mas metros del paseo, podrá darse a los balcones mayor vuelo.
-El solicitante tomará las disposiciones necesarias para que las aguas del edificio, no viertan directamente sobre el afirmado, paseo y cuneta de la carretera.
-En todo el largo de la fachada y antes de proceder a la construcción del tejado se cubrirá la cuneta con buenas losas de sillería sentadas sobre muretes de manpostería con mortero.
-Cuando haya necesidad de construir un paso para carruajes, en ningún caso podrá ser de una longitud mayor de tres metros, se colocarán las losas que han de cubrir la cuneta a la altura de la arista exterior del paseo, debiendo enlazar los planos que, en la acera y en ese paseo resulten a niveles distintos, por otros dos que tengan una pendiente de un tercio en el sentido del eje de la carretera.
-Durante la construcción no podrá el solicitante depositar materiales en el firme, paseo, cunetas y taludes de la carretera, ni obstruir el tránsito público con los medios de transporte, quedando responsable á la reparación de cualquier daño que con motivo de las obras, se origine en la carretera. -Antes de empezar las obras se presentará la correspondiente licencia á uno de los empleados de la carretera, caducando de hecho, si no se dan principio á ellas en el término de un año, a contar de la fecha de la misma.
-Si se presenta alguna circunstancia especial no prevista en las condiciones que preceden, se suspenderá instantáneamente la construcción y por el empleado encargado de la carretera se consultará el caso con el Ingeniero para que dicte las nuevas condiciones necesarias.

(7)Enrique Huerta era o secretario do concello durante o periodo de obtención da licenza municipal de construción da edificación, iniciado o 22 de maio de 1888. Durante ese prolongado período, a autorización concedeuse o 24 de marzo de 1893, desempeñaron a alcaldía: Primitivo Blein (15 de xaneiro de 1888 ata o 1 de decembro de 1889), Norberto Velázquez Barrio (do 1 de decembro de 1888 ao 22 de setembro de 1890), Joaquín Yañez Rodríguez (do 1 de outubro de 1890 ao 4 de setembro de 1892), accidentalmente, e debido ao falecemento de Joaquín Yañez, no período final dá concesión, ocupou a alcaldía Manuel Domínguez González, a quen sucederían, Feancisco Molíns Pascual e Lorenzo del Río.
“El Regional: Diario de Lugo”, de 24 de outubro de 1901, na sección “Los que mueren”, informaba do pasamento de “Enrique Huerta de Moría, secretario del ayuntamiento de Vigo”.
El eco de Galicia: órgano de los gallegos residentes en las Repúblicas Sud-Americanas no Num. 353 10 de agosto de 1901, con motivo do finamento de Enriqueta Huerta Rodríguez, referíase ao seu pai como “archivero del Municipio”. Enriqueta, a súa filla, era a esposa de José Torres Creo, profesor de piano e organísta da Colexiata.

(8) Manuel Felipe Quintana Ochaita, arquitecto titulado pola Real Academia de Bellas Artes de San Fernando, naceu en Madrid o 26 de maio de 1842 e finou en Vigo a consecuencia dun ataque de apoplexía, o 20 de xaneiro de 1911. En 1886 trasladouse a Vigo, para ostentar o cargo de arquitecto municipal. Foi tamén o arquitecto da diocese de Tuy. Son obras súas a Casa para Francisco Solleiro (1891) no n.º 21 da rúa Policarpo Sanz (esquina Velázquez Moreno), a Igrexa de Santiago de Vigo (1896-1907) na avenida de García Barbón, a Casa de Estanislao Durán (1901) na rúa do Príncipe esquina Velázquez Moreno e a igrexa e asilo das Irmás dos Anciáns Desamparados (1892-1910) na rúa de Pi i Margall, todas elas na cidade de Vigo; e a igrexa de Santa María (1909) no Porriño. A hemeroteca recolle algúns momentos amargos relacionados coa súa vida profesional, así, o diario de Lugo “El Regional” de 20 de outubro de 1889 daba a coñecer a suspensión de emprego e soldo do Arquitecto municipal: “El alcalde de Vigo, que hace algunos días ha suspendido de empleo y sueldo al Arquitecto de aquella ciudad D. Manuel Felipe Quintana, en vista de su morosidad en los trabajos que se le encomiendan por la corporación municipal, propuso á este su separación definitiva habiéndose así acordado en sesión última”. O 19 de xuño de 1907, o mesmo periódico, recollía os acordos tomados pola asemblea de arquitectos de Galica reunidos no seu “Congreso Regional” celebrado os días 15, 16 e 17 na cidade da Coruña, amosándose como a primeira das decisións tomadas a seguinte: “La expulsión del arquitecto municipal de Vigo D. Manuel Felipe Quintana de dicha Asociación”.
O diario vigués “El Noticiero de Vigo” de 23 de xaneiro de 1911, na sección LOS QUE MUEREN, tres días despois do seu falecemento, daba conta do traslado do cadaleito nos seguintes termos:
«En la tarde del sábado fue conducido al cementerio el cadaver del que fué arquitecto municipal de Vigo D. Manuel Felipe Quintana. Recogían las cintas del féretro el ingeniero D. Eduardo Cabello, el médico de la Armada Sr. Artime, el director de telégrafos señor Váquez y el cajero del Banco Sr. Montenegro. El duelo lo formaban los párrocos D. Faustino Ande y D. Argimiro Martinez, el alcalde don Manuel Diego Santos, el coronel de Ingenieros D. Felix Casuso, D. Rafael Pérez Sala y D. Enrique Curbera. A la familia del finado le reiteramos nuestro pésame.»

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente: casa de D. Domingo Ledo Villa. Na rúa Pracer nº 5; Abeleira Menéndez nº 1; Porta dos Sol nº 12- Arquitecto: Jenaro de la Fuente (22 de mayo de 1888).

2. CARLOS CAAMAÑO. Hemeroteca ABC de 01/11/1917. La clase media. Impuestos y arbítrios (páxina 4). http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1917/11/01/004.html

3. VÁQUEZ GIL, LALO/GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, X. MIGUEL. Os alcaldes e os concellos de Vigo. Os alcaldes do XIX. Páx. 57, 58 e 59. Ediciones Cardeñoso /978-84-87379-70-3/.

4. FLÓREZ ENRIQUE, 1702-1773. Continuación de las memorias de la Santa Iglesia de Tuy y colección de los chronicones pequeños publicados, e inéditos, de la Historia de España [234]. 2ª Edición, publicada en Madrid: en la Oficina de la Viuda e Hijo de Marín, 1799. Tomado de Galiciana

5. FERNANDO. Obispo de Tui. A nuestros amados en el Señor El Excmo. Ayuntamiento y fieles de la ciudad de Vigo. Boletín Eclesiastico de Obispado de Tuy. Ano XXIX. Nº 766 de 28 de xaneiro de 1888.

6. LOS QUE MUEREN. El Noticiero de Vigo” de 23 de xaneiro de 1911,

7. MANUEL FELIPE QUINTANA SUSPENDIDO DE EMPLEO Y SUELDO. El regional: diario de Lugo: Num. 2076 (20/10/1889)

8. EL CONGRESO REGIONAL DE ARQUITECTOS. El regional: diario de Lugo: Num. 8156 (19/06/1907)

9. LOS QUE MUEREN. El Noticiero de Vigo: diario independiente de la mañana: Num. 10831 (23/01/1911)

Casa para Benito Gómez González (Gran Hotel Universal) (1888)

Hotel Universal na actualidade (Foto de Fernanda Padín)

Publicado en “El Lucense, diario católico de la tarde” (11.07.1892)

Anuncio reproducido nalgúns dos xornais que se publicaban na época. Era o comezo da andaina do Hotel Universal, cando o edificio ocupaba só a parte oeste, a que da cara a rúa Carral e a fronte á rúa “El Muelle”. O resto da casa (parte da fachada, e a lateral á rúa García Olloqui), completaríase seguindo o mesmo esquema construtivo, no ano 1904⁽¹⁾. O letreiro, Hotel y Restaurante Universal, que adornaba a fachada do establecemento desde 1890, lucía no pintoresco anfiteatro que semellaba o Vigo edificado na aba do monte do Castro, dando a benvida a todas as persoas que desembarcaban na cidade.

Era alcalde do concello no momento da solicitude da licenza Primitivo Blein Costas, quen, con Eduardo Iglesias Aniño (a quen substituíu na alcaldía en xaneiro de 1888) e Angel Urzaiz, os dous dirixentes do partido liberal na cidade, colaborou na vitoria, conseguida por primeira vez no ano 1881, sobre o partido conservador de Manuel Bárcena, López de Neira e José Elduayen Gorriti.

Primitivo Blein, naceu no ano 1840 e faleceu en Vigo en 1900. Emigrou á América e volveu rico e viúvo dunha crioula. En Vigo estableceuse cun almacén de ferretería. En palabras do cronista da cidade daquela época, Nicolás Taboada Fernández: era un home intelixente e de elevado criterio. Como alcalde promoveu entre outras cousas necesarias o proxecto ambicioso de abastecemento de auga, dó que a cidade se encontraba moi necesitada.

Nese Vigo; onde, en cumprimento dun acordo municipal unánime de xuño de 1887, os “guardias munipales” abandonaran o uso las pistolas e patrullaban con sable; onde, as demandadas infraestruturas comezaban a plasmarse en realidades⁽²⁾; e onde, o filántropo José Policarpo Sanz,  legaba ao pobo vigués a case totalidade dos seus bens que ascendían a preto de 350.000 pesos de ouro; as demandas culturais, de formación e lúdicas concretábanse nun florecente asociacionismo.

Vigo contaba nesa época con dez sociedades recreativas, e o seu número ía en aumento; a decana era El Casino, que fora fundada en 1847 e, en 1892, xa con corenta asociados,  inauguraba nova sede na rúa Imperial. La Tertulia Recreativa, creada en 1864, por inspiración do Marqués de Valadares, cunha cota de entrada de 40 pesetas, e a mensual de 5, estaba só ao alcance da elite adiñeirada; en 1886, unha disensión entre socios deu lugar a que o grupo disidente fundara El Liceo. Nese mesmo ano, constituiríase El Recreo Artístico, concibida tamén como sociedade recreativa, pero que tivo como principal actividade, a de impartir ensinanza aos fillos dos asociados. No mes de novembro de 1878, un grupo de mozos pertencentes ás familias máis podentes da cidade fundan El Gimnasio, que a diferencia das outras sociedades centradas nas funcións recreativas, prestaba especial atención á divulgación dá hixiene e do deporte, cuestións, naqueles momentos pouco valoradas. Mención aparte merece La Oliva, a sociedade coral que tivo a súa orixe no Orfeón de Vigo; en 1885, os seus socios, decidiron a creación dun centro recreativo-filarmónico onde poder desenvolver as súas afeccións e aptitudes. Jose Campo Moreno, escribía na revista pontevedresa Galicia Moderna⁽³⁾ sobre esta sociedade; o artigo permite apreciar hoxe, a súa importante función cultural, comprometida sempre coas reivindicacións da cidade.

Para rematar coa relación de sociedades e centros recreativos compre citar os, non menos importantes: Centro de Instrucción Mercantil, creado coa finalidade de proporcionar formación financeira, disciplina de coñecemento da que tan necesitada estaba o florecente comercio local; La Sociedad de Socorros Mutuos, constituída o ano 1852, como centro cooperativo para dispensa de asistencia médica e farmacéutica gratuíta, así como asistencia en metálico diario, para o caso de enfermidades que imposibilitaran a dedicación ao traballo. Por desprendemento da Sociedade de Socorros Mutuos, en 1884, creouse outra co nome de La Cooperativa, a quen debe a súa existencia La Escuela de Artes y Oficios de Vigo.

A tramitación da licenza de obra

A iniciativa dá construción do Hotel Universal correspondeu a Benito Gómez González, quizais o máis importante contratista dese tempo na cidade de Vigo, e pai dos egrexios arquitectos, Benito e Manuel Gómez Román. Entre as máis destacadas adxudicacións de obra pública conseguidas polo empresario construtor, cabe sinalar: o inmoble para acoller ao Rosalía de Castro⁽⁴⁾ , teatro que viña a substituír ao “Calderón”⁽⁵⁾ , cuxo local, no ano 1881, fora reconvertido para edificio de vivendas⁽⁶⁾ ; as obras da zona de servizo do Porto de Vigo, adxudicadas na cantidade de 25.000 pesetas⁽⁷⁾ ou, as obtidas da Sociedade de Abastecemento de Aguas de Vigo, para a construción do depósito xeral de abastecemento do monte do Castro, que incluía ademais, o acueduto de condución e as obras complementarias ata dito depósito⁽⁸⁾ .

O 23 de febreiro de 1888, a corporación municipal de Vigo deu traslado á comisión de obras da instancia presentada por Benito Gómez González; solicitando permiso para cimentar o solar número 2,⁽⁹⁾ situado entre as rúas “Muelle” e Carral, unha vez que o arquitecto municipal, sinalara a correspondente liña e rasante.

Habería que agardar ata o 30 de maio para que, de novo Benito Gómez, que comparecía exhibindo a cédula persoal nº 591, presentara no Rexistro do concello unha nova instancia solicitando, desta vez, autorización para edificar na citada finca. A casa construiríase conforme aos planos que se xuntaban á solicitude, e que foran elaborados polo mestre de obras, Genaro de La Fuente Domínguez. Unha particularidade de interese, pola referencia a un fito histórico no desenvolvemento urbanístico de Vigo, era a matización de que a casa, sería construída cos materiais procedentes dos edificios demolidos para o trazado dá chamada, Travesía de Vigo. Esta rúa (hoxe “Elduayen”); comunicaría a estrada de Pontevedra coa de Camposancos, e suporía unha importante mellora para a cidade, non só pola súa función como arteria comunicativa, senón tamén, por que estaría chamada a constituírse no centro comercial da nova urbe. No oficio, manifestábase ademais que; para os efectos do imposto municipal, o importe da obra elevaríase á cantidade de vinte e seis mil pesetas.

Plano edificio na 1ª Fase construtiva (1888)

Na memoria descritiva, outrosí, especificábase que o solar estaba situado: «en el ángulo N.E. de la calle Carral, con frente al muelle de piedra», e a continuación dicíase: «se propone edificar una casa de planta baja, piso entresuelo, piso principal, piso 2º y un ático en el frente al muelle»; aclarando, así mesmo, que se trataba dunha casa para particulares. En canto aos materias que se propoñían empregar dicíase que serían os habitualmente usados na localidade: «sillería de granito en la fachada que dice frente al muelle, y con entrepaños para cal en la de la calle del Carral, madera de castaño en el entramado de sus pisos y cubierta, así como, en los cierres exteriores; pino del norte en los cuerpos de carpintería interiores; pino del país en el forro de pisos y entramado de tabiques; y el hierro en sus habituales usos». Engadíndose a continuación: «Las condiciones de ornato se han satisfecho por la simétrica disposición de sus vanos y macizos, a mas de la molduración que gráficamente se representa: esta divide el cuerpo bajo y entresulo, de los pisos superiores, formando con aquellos un todo proporcionado. El piso ático responde a la necesidad de dar luz y vistas a la buhardilla del mejor modo posible». Facíase, por último, referencia á sinxeleza da edificación en canto a ornamentación pero, «procurando que fuese lo más digna posible para tan preferente emplazamiento».

Unha vez rematados os tramites correspondentes á solicitude e emitido o informe da comisión de Obras; o concello, en sesión celebrada o 27 de xuño dese mesmo ano de 1888 acordou, en conformidade co proposto no ditame da Comisión, «permitir a D. Benito Gómez González que construya en el solar número dos adquirido al Municipio en la calle del Carral una casa según plano que se aprueba y presupuesto provisional de veinteseis [sic] mil pesetas, debiendo ingresar en depositaría quinientas veinte pesetas por el arbitrio sobre edificaciones, á reserva de la tasa del Arquitecto municipal, quien ya le ha señalado la linea y rasante que solicito el veinte de febrero último».

Características do edificio

O edificio, dun claro estilo ecléctico, está composto dun andar baixo e tres altos. Presenta un eixe de simetría central e consta de tres fachadas: a principal á rúa Cánovas del Castillo, e as laterais ás rúas García Olloqui e Carral.

As fachadas, de composición simétrica, presentan unha sucesión rítmica de vans con alternancia de balcóns individuais e corridos que remarcan a súa horizontalidade. Os paramentos da fachada principal están realizados en cantería de boa calidade, a diferenza dos paramentos laterais onde a cachotería revocada en branco combínase coa cantería dos recercados, esquinais, liñas de imposta e cornixa, o que contribúe a quitarlle “peso” a un edificio marcado pola excesiva horizontalidade das súas fachadas.

A ornamentación é moi austera, centrándose nos recercados dos vans, que reciben o mesmo tratamento nas tres fachadas. Cumpre co trazo característico do eclecticismo, de asignar a cada un dos andares distinta ornamentación pero, neste caso as diferenzas son moi sutís.

BENITO GÓMEZ CONZÁLEZ

Durante dezaoito anos Benito Gómez rexentou co éxito o establecemento hoteleiro, pero a súa morte⁽¹⁰⁾ producida o 29 de xaneiro de 1908; e no mesmo ano, a do seu fillo maior, o arquitecto Benito Gómez Román, posiblemente determinou a decisión, por parte da familia Gómez Román de poñer á venda o hotel.

Varias circunstancias favoreceron a viabilidade, e mesmo o percorrido de éxito do negocio empresarial hoteleiro. No mesmo ano (1899), data de comezo da construción do edificio, o concello, declarou praza pública o espazo gañado ao mar e situado fronte ao hotel, lugar onde se asentaba a antiga batería de A Laxe, permitindo así, unha visión diáfana dá baía. Esta decisión do concello, co tempo, favorecería o aproveitamento do espazo fronte a fachada do hotel. Unha ampla terraza acollería, durante moito tempo, actuacións musicais⁽¹¹⁾ que concitarían a atención, non so daqueles persoas con capacidade económica para poder ocupar unha cadeira diante do escenario, senón tamén, para os que, de pé, ocupaban as beirarrúas que rodeaban a terraza.

Actuación da Orquestra de Olga Ramos- Pueblo Gallego (24.08.1958)

Nese ano, 1890, comezarían ademais as obras do chamado “Muelle de Hierro”. Proxectado polo Enxeñeiro José María Sancha, ía supoñer un avance moi importante para a progresión comercial do porto de Vigo, e tamén, un importante impulso para o recen inaugurado Hotel Universal. O molle de ferro, construído perpendicular ao “malecón”, e continuando a dirección da rúa Ramal (hoxe Colón) e Concepción Arenal, viña a substituír ao de madeira; e como el, tiña forma de T;  a cabeza, paralela ao peirao, medía 180 m, e dispoñía dun calado de 8,50 m. As obras finalizarían no ano 1893 e, a partir desta data, os transatlánticos podían atracar directamente, facéndose innecesario o uso das pequenas embarcacións complementarias para o transbordo entre navío e o peirao.

O Molle de Ferro en 1895. Fotografía Pacheco.

O 10 de setembro de 1932, nun día calmo e en plena xornada de traballo, o coñecido como “Muelle del Comercio”, afundiuse. Os traballadores de descarga percibiron unha estraña vibración, polo que puideron fuxir a tempo. Houbo unha soa vítima. O derrube achacouse á oxidación e ao impulso proporcionado polo vapor “Romeu”, que atracara minutos antes.

Locomotora nas instalacións portuarias de Vigo

Complementariamente, na década de 1880, producíranse ademais significativas melloras nas comunicacións terrestres que favorecería o incipiente tráfico portuario e dinamizaría a actividade económica da cidade, e conseguintemente, contribuiría ao afianzamento do Universal: O 18 de xuño de 1881 inaugurárase a liña ferroviaria, Vigo-Ourense e, en 1885, a de Ourense a Monforte, dando lugar á conexión con Madrid; o 30 de xuño de 1884, estableceríase a conexión por tren con Pontevedra e, por último, en 1898,  abriríase o moi importante ramal ferroviario do Porto, que conducía directamente desde a Estación ata o molle de ferro.

A revisión das noticias que foron merecentes da atención polos xornais locais, permite facer o seguimento da vida empresarial do Hotel Universal durante a xestión de Benito Gómez. As informacións recollidas, ilustran sobre a destacada posición do establecemento na vida social viguesa, conseguindo ser un referente para as celebracións, que por diferentes motivos (negocios, lecer, homenaxes a personalidades, etc), se organizaban na cidade, e para os que o afamado restaurante elaboraba os correspondentes banquetes. A seguinte escolma de novas publicadas polo Faro de Vigo, entre o ano de apertura do establecemento (1892) e a venda do hotel a quen sería o seu segundo propietario en 1909, son unha boa testemuña do anteriormente afirmado:

        Hospédase o expresidente da República, Sr. Pi y Margall quen, procedente de Monforte, chegara a Vigo en tren mixto⁽¹²⁾ e viña acompañado polo seu fillo Sr. Pi y Azuaga. Pi y Margall, asistira á inauguración dun monumento sobre a tumba de Telesforo Ojea Somoza⁽¹³⁾ no cemiterio de Fontei. As fraccións republicanas obsequiaron ao expresidente cunha serenata, na que, entre outras, actuaron a Banda Municipal e o Orfeón La Oliva. A velada prolongouse ata as 11 da noite nunha rúa Carral iluminada con sinxeleza. (El Faro de Vigo de 25.09.1892).

        Con motivo da inauguración dun novo Circulo republicano de Vigo, que contaba coa asistencia de 200 socios, a xunta directiva do Centro republicano, e os comités centralista e progresista da cidade, obsequiaron aos comisionados de Santiago e Pontevedra cun banquete no Hotel Universal. (Faro de Vigo de 28.03.1893)

        Como celebración da festa onomástica rexia, o exército e a armada organizaron un banquete no Hotel Universal ao que concorreron todos os mariños e os xefes e oficiais dos corpos e institutos da guarnición, francos de servizo. “O banquete estivo moi ben servido”, dicíase na reseña do Faro de Vigo de 24 de xaneiro de 1906.

        O 25 de agosto de 1908, os periodista de Vigo, nun acto de confraternidade, obsequiaron cun banquete no Hotel Universal aos seus colegas forasteiros que se encontraban na cidade, entre eles: Gaspar Leite de Acevedo, escritor portugués colaborador do Jornal de Vianna; Antonio Lombardero, redactor do xornal El Noroeste de A Coruña; Luis Alférez, de la Opinión Asturiana, etc, etc. E como representación dá prensa local e organizadores: Eladio Lema, Jaime Sola, Eugenio Fernández Leis, etc.

        O martes 7 de xullo do mesmo ano, o Faro de Vigo, baixo o titulo Sport, refería a contenda entre os clubs de fútbol Fortuna e Vigo, que competían pola Copa de Compostela. O encontro rematara coa vitoria do Club Vigo por un a cero. En honor dos campións, o domingo 5, no restaurante do Hotel Universal, celebraríase un banquete que contou coa asistencia de case todos os socios do Club. Estaba encabezado polo presidente efectivo da entidade, D. Rodrigo Alonso, e contaba tamén coa asistencia do presidente honorario, «el entusiasta sportman D. Manuel Bárcena Franco, conde de Torre Cedeira». A subliñar a influencia que neses tempos de comezo da práctica deste deporte en Vigo, amosábase na terminoloxía utilizada na crónica do xornal: «team, football, sport, match, goal, … ».

Outra das actividades frecuentes que acollía Hotel Universal, era a de servir como espazo de consulta dos itinerantes “especialistas e milagreiros” que ofrecían remedios “seguros e eficaces” para curar ou calmar todo tipo de padecementos:

Baixo o título, «La piel y la sangre viciada», o especialista dermatólogo, que non daba o seu nome, e que tiña Clínica na rúa Galdo, núm, 8 de Madrid, recibía a consulta no Hotel Universal os días 16 e 17 de agosto de 1908:

        «El acné, eczema, impetigo, prurigo, liquem, lupus, psoriasis, psicosis de la barba, comezones, enrojecimientos, manchas y en general cualquier padecimiento de la piel ó de la sangre, cede á este tratamiento especial, siempre, que el paciente siga cuidadosamente las prescripciones que oportunamente se le vayan señalando en estas visitas y luego por carta desde Madrid».

Outro frecuente padecemento sufrido pola poboación naqueles tempos era a dos Herniados. Un tal ortopedista de Barcelona de nome D. Luis Torrent, ofrecía os seus “acreditados bragueros” como solución para a curación de hernias;

        «Está plenamente demostrado que el quebrado que no se cura con tan maravillosos bragueros, no se cura con ningún otro porque nadie, absolutamente nadie puedo ofrecer las garantías mejores que las que ofrece la conocida casa Torrent, de Barcelona.»,

referíase no anuncio publicado no xornal Faro de Vigo de 10 de agosto de 1908. O doutor Torrent, comprometíase a atender a todos os herniados e quebrados, no Hotel Universal o día 11 do mes corrente.

Anuncio publicado no xornal El Faro de Vigo (02-07.1909)

Pero, posiblemente o que, neste eido, proporcionaba ao Hotel Universal maior ocupación era o autodenominado “Consultorio de Enfermedades Crónicas” do Instituto de Organoterapia de Madrid (aprobado por Real Orden del 29 de mayo de 1897). Este consultorio instalábase por tempada, e atendía todos os días, no cuarto 43 do hotel, de once a unha e de 6 a 7 da tarde. Os honorarios por consulta supuñan a non desprezable cantidade para a época de 5 pesetas. Ofrecía tratamentos gastro opterápicos para tratar unha ampla diversidade de patoloxías.⁽¹⁴⁾ .

Entre as doenzas relacionadas anteriormente, as sinaladas como “nerviosas”, asociábanse preferentemente coa muller, xa que, segundo os médicos dese tempo, (todos do sexo masculino), tiñan a súa orixe no frenético ritmo de vida do século XIX; que, curiosamente, provocaba nas mulleres tensións que eran incapaces de soportar.

Nese medio, de práctica médica cativa da maxia, da relixión e da sociedade patriarcal imperante; e como mostrar sintomática, reprodúcese un anuncio; publicado no xornal Faro de Vigo o 24 de xaneiro 1888, no que, para combater o paroxismo histérico, unha desas “enfermidades raras” que afectaba ao xénero feminino, animábase ás mulleres a comprar o “vibrador doméstico”: “La vibración es la vida” – “Porque tú, mujer, tienes derecho a no estar enferma”. Exemplo paradigmático do desdouro ao que estaba sometida a muller.

A maior abastanza, e co ánimo de achegarse máis a ideario que impregnaba a comunidade viguesa de finais de século XIX, reprodúcese o artigo, La instrucción que debería tener la mujer ⁽¹⁵⁾ ; que, baixo as siglas R.M.P, foi publicado na portada do Faro de Vigo, o martes 24 de xaneiro de 1888, e que resulta bastante esclarecedor dá valoración desigual entre homes e mulleres establecida como resultado do pensamento dicotómico implantado pola ideoloxía patriarcal.

JOAQUÍN RODRÍGUEZ LOURIDO

En 1908, e xa coa segunda fase construtiva rematada, o hotel foi adquirido por Joaquín Rodríguez Lourido, indubidablemente, un industrial de moito pulo; propietario do redondelán restaurante “El Moderno”, que vendeu a Justo M. Tojeiro, o mesmo ano no que mercou o Universal⁽¹⁶⁾ ; e dos restaurantes das estacións de Pontevedra e Redondela⁽¹⁷⁾ . A compra do Hotel Universal non sería máis que o comezo da súa actividade empresarial. No ano 1909, e por un período de 5 anos, conseguiría os servizos de fonda e hospedaría do lazareto de San Simón⁽¹⁸⁾ . En abril de 1911 e, despois de converter o Hotel Universal nun dos mellores de Galicia, negociaría cos fillos de Ignacio Montoro, fundador do Hotel Europa,⁽¹⁹⁾ o traspaso deste establecemento hostaleiro⁽²⁰⁾ . Para celebrar a adquisición do hotel, organizou un banquete; que o xornal, El Noticiero de Vigo, no número publicado o día 21 do mesmo mes, cualificaríao así: «El menú, exquisito, hizo honor á la cocina de la casa».

ENRIQUE BARCIELA IGLESIAS

Joaquín Rodríguez Lourido deixaría de rexer o rumbo do Hotel Universal en 1924. Enrique Barciela Iglesias, o novo propietario⁽²¹⁾ , foi, como Joaquín Rodriguez, persoa entregada profesionalmente ao mundo hoteleiro e ao dá restauración. Nado en Pontevedra no ano 1893, pertencía a unha familia acomodada, o que non impediu que decidise probar fortuna na emigración en Arxentina, onde permaneceu traballando e formándose; ata que, con motivo do servizo militar, resolveu o seu regreso a Galicia. A súa vontade emprendedora e a capacidade de xestión mostrouse coa compra, en 1928, dun segundo establecemento hoteleiro, o Hotel Roma de Ourense. Para prestar maior atención ao o hotel recen adquirido, Enrique Barciela, instalouse coa súa familia (casara á volta de Arxentina) na vila ourensá, e non cambiaría a residencia ata que, no ano 1960, decide a súa venda, cambiando a residencia a Vigo para dedicarse exclusivamente ao Hotel Universal.

Enrique Barciela conseguiu transformar o Hotel Roma e o Universal nos mellores centros hoteleiros das súas respectivas cidades e nun dos núcleos máis importantes da súa vida social. Un dos seus méritos máis recoñecidos pola clientela do hotel ourensá, foi a categoría alcanzada polo restaurante, que capitaneaba o cociñeiro Antonio Truiteiro. A sobremesa chamada “biscuit glasse”, chegou a ser un auténtico signo identificador da carta ofrecida.

No Hotel Universal, continuou coa liña emprendida polos anteriores propietarios. Para amenizar as horas de tarde e noite de verán, seguiu contratando escollidas orquestras que ofrecían atractivas actuacións naquela terraza “sombreada por árboles y con cuidados jardines, que convierte el frente del Hotel en uno de los parajes más amenos para el verano, en donde sirve el Bar del mismo Hotel, instalado en la planta baja, y a cuyo punto acude todos los días una selecta concurrencia“.⁽²²⁾

Despois de anos de frutífero traballo Enrique Barciela faleceu en Vigo no ano 1974.

O Hotel Universal,  trala morte de Enrique Barciela sufriu unha caída da que non se volvería a recuperar. Permaneceu aberto como casino algúns anos, pero non aguantou moito tempo. Finalmente foi adquirido pola cadea de hoteis AC, quen no 2003 e despois dunha rehabilitación, reintegrouno aos seu uso de sempre como hotel de 4 estrelas.

REFERENCIAS

(1) A corporación municipal, baixo a presidencia do alcalde da cidade Sr. Senra, en sesión celebrada o 9 de decembro de 1904, aprobou o ditame da comisión de obras que fixaba rasante a don Benito Gómez González, “que desea construir una casa en el solar situado en el ángulo ángulo de la calle García Olloqui y plaza de Elduayen”.

(2) O 21 de maio de 1888, presidida polo alcalde Peimitivo Blein, reuníase en sesión extraordinaria “La Junta de Obras del Puerto” para a formalización da solicitude ao ministerio de Fomento, da construción dun molle de carga; e, continuábase coa reivindicación do enlace ferroviario entre a estación e o molle comercial, que se plasmara nun proxecto inicial de Melitón Martín (1881) e, máis tarde, no de Jose Mª de Sancha (1889), pero cuxo trazado definitivo demoraríase ata o ano 1898.

(3) La Oliva fue la primera (tal vez por la mas humilde) sociedad de Vigo en que puse las plantas. Allí escuche los primeros aplausos que la benevolencia conque siempre han sido oídos aquí mis trabajos dio por premio a unos insignificantes versos míos.
En el repertorio de La Oliva figura algún coro cuya letra escribí. De aquella sociedad guardo, ademas muy otros dulcísimos recuerdos que no hai que mentar ahora. ¿que de extraño tiene que haya aceptado hoy con entusiasmo la comisión de hablar algo de la Oliva a los amables lectores de GALICIA MODERNA?.
Era la Oliva en un principio, allá por el año 1885, modestísima agrupación musical, compuesta de 36 individuos, que se reunían para los ensayos en un local de la escondida calle de los Caños.
Comprendiendo que el circulo en que se movían era demasiado estrecho, quisieron ampliarlo, hacer algo grande; y a costa de esfuerzos enormes y venciendo obstáculos que parecían insuperables, vieron realizados sus propósitos tres años mas tarde. Desde fin de 1889 La Oliva esta instalada en el espacioso local de la calle de Príncipe numero 61.
Sin grandes lujos, que por otra parte ninguna utilidad positiva tienen, los socios del orfeón cuentan con una hermosa sala de billares, un salón cumplidísimo donde se celebran anualmente animados bailes, un teatrito, un despacho biblioteca y otras dependencias mas suficientes para la vida social de la clase obrera de Vigo.
En el salón pueden verse los estandartes premios ganados por el orfeón en brillantes certámenes, y retratos de personalidades importantes, con expresivas dedicatorias que son al mismo tiempo alabanzas y recuerdos.
La biblioteca es numerosa y útil. No figura en ella libro en que no se pueda aprender algo bueno.
La primera vez que concurrió a un certamen la sociedad coral viguesa, señala la fecha del primer premio conseguido. Fue en Pontevedra, el 13 de agosto de 1889.
Al año siguiente hubo certamen musical en Tuy, el 16 de abril; concurrió La Oliva y para ella fue el primer premio.
El 31 de agosto del mismo año, verificose otro concurso en la Coruña; el premio de 500 pesetas y un pensamiento de oro, fue para La Oliva.
Este año tomo parte en el certamen celebrado en Puenteareas, ¿habrá que decir que también se llevo premio?.
No acaba con esto la brillante hoja de méritos y servicios de La Oliva.
En 1891 solemnizo con un festival magnifico las fiestas de agosto. Fue un certamen al que concurrieron (y este dato dará idea de la importancia que tuvo), cinco sociedades corales, quince pianistas, cuatro violinistas y alguna banda popular. Presidio el certamen el maestro Fernández Caballero.
En el carnaval del mismo año, obsequio espléndidamente a la Tuna Compostelana que estuvo en Vigo. De seguro que aun lo recuerda el que era su presidente, hoy director de Galicia Moderna que, (lo dirá aunque se ruborice) hizo verdadero derroche de ingenio durante el lunch que dio el orfeón.
En favor de las victimas de Consuegra y Almería organizo un festival que produjo no despreciable ingreso.
Para socorrer a las familias de los náufragos del Reina Regente, dio otra velada, en 26 de mayo del 95. Los productos líquidos fueron mas de mil pesetas.
El año 96 contribuyo a las fiestas de Tuy, con dos notables conciertos dados el 12 y 13 de abril.
Fue a Braga en junio siguiente y allí mereció el mas entusiásticos elogios y se gano sinceros afectos. A todas estas fiestas y a todos estos triunfos han contribuido eficazmente con su enseñanza los maestros directores D. Manuel Alonso, D. Marcial Rodríguez, D. Juan Serrano y D. Ramón Castro, que es el que actualmente lleva la batuta.
Presidieron La Oliva desde su fundación, D. Castro Villar, dos veces, D. Francisco Ulloa, D. Celestino Tellado, D. Jacobo Sanz, D. Jacobo Bara, y D. Antonio Fernández Arreo que nombrado para regirla en 1896-97, ha sabido dar nuevo impulso a la sociedad, creando una notable rondalla y una excelente sección de declamación, para la cual a escrito varias obras teatrales acogidas con aplausos en todas las representaciones que han tenido. La actividad y las iniciativas del señor Fernández Arreo son justamente apreciados y secundados con entusiasmo por todos los socios de La Oliva.
Deseamos a este orfeón nuevas ocasiones en que demostrar con provecho lo muchisimo que vale; y sirva-le de humilde cuanto sincero homenaje, esta croniquita que me atrevo a firmar.
Vigo diciembre de 1897.

(4) En planos aparecía como Romea ou Teatro Cervantes, pero na apertura ao público, ocorrida en 1900, era xa o Teatro Rosalía de Castro.

(5) Vigo contou cun gran teatro en 1832. Situado, extra muros, na praza da Princesa esquina coa Porta do Sol, fora construído por iniciativa do rico comerciante Norberto Velázquez Moreno. Aquel Teatro de Vigo, gabado por Nicolás Taboada Leal como o mellor da Galicia do seu tempo, funcionou durante case medio século, até que en 1882 abriu outro máis amplo e moderno, o Teatro-Circo Tamberlick. Este segundo teatro vigués, concibido polo mestre de obras Domingo Sesmero como un espazo polivalente, serviu na rúa do Circo (hoxe Eduardo Iglesias), durante case un século, como teatro, circo, primeiro cine vigués e foro político.

(6) Gaceta de Galicia de 12/04/1882.

(7)El norte de Galicia de 21/07/1902.

(8)Gaceta de Galicia: Diario de Santiago de 27/06/1903.

(9)Esta parcela fora cedida a Benito Gómez González por Ceferino Luis Maestú, quen a adquirira en remate público. A corporación municipal, en sesión ordinaria celebrada o 26.01.1888; acordara aprobar o traspaso con todas las condicións impostas e aceptadas polo Sr. Maestú.

(10)A reseña do seu falecemento, publicada no xornal, El eco de Galicia de 20 de marzo de 1908, destacaba que «El Sr. Gómez González era generalmente estimado por su honradez y excelente carácter. Perteneció al partido republicano, por el cual fue una vez elegido concejal. En la actualidad poseía el Hotel Restaurent Universal que es uno de los establecimientos más acreditados en su género. El finado era padre del arquitecto señor Gómez Román y padre político del Vista de Aduanas Dr. Paedo».

(11)O 16 de xuño de 1928, anuncio publicado en El Pueblo Gallego: Presentación, na incomparable terraza-xardín do hotel Universal da famosa orquestra KANACOS-Jazz. Como en anos anteriores nesa época ese lugar, único en Vigo, seguía a ser o punto de reunión e de moda do público máis selecto e en xeral de todos os amantes da boa música.

O 10 de agosto de 1928, o mesmo xornal anunciaba o éxito obtido pola Orquestra Dyvool. O 16 de xullo de 1929, nun amplo artigo, comentaba o éxito no debut da “Orquesta Los Galindos”. Orquestra que viña de actuar no Casino de Madrid e no Kursal de San Sebastián, e que estaba integrada por profesores premiados polo Real Conservatorio de Madrid. Os Galindos, volvería a actuar no mes de xullo de 1931. Nese mesmo ano, debutaría a orquestra “JERMANN”, quen, segundo a información subministrada pola empresa, viña precedida de éxitos conseguidos en Madrid e as principais poboacións de España. No ano 1934 anunciábase a actuación da “notable Orquesta Goya”, que contaba coa participación do acreditado co primeiro premio do Conservatorio de Madrid, violinista Sr. Jarla. En 1935, sería a Orquestra Radio, que ofrecería concertos diarios. Unha semana antes do Golpe militar contra o lexítimo Goberno da República, anunciábase a actuación da orquestra “Tin Marsan” que realizaría actuacións de tarde e noite.

Os anuncios deixarían de publicarse e, as actuacións no se volverían a producir, ata o ano 1945. O 16 de xullo un modesto anuncio publicado en El Pueblo Gallego, anunciaba a recomezo dos concertos coa a actuación do sexteto “CREACIÓN”. 0 22 de xullo anunciábase a actuación do Quinteto Trebol, conxunto musical que interpretaba tanto música clásica como moderna. En 1948, o quinteto “PARAMOUNT”, que viña acompañado da vocalista Angelines Triguero e que comprometía actuacións diarias de tarde e noite.

No ano 1955, a empresa Universal anunciaba a recomezo dos concertos, o 2 de xullo coa presentación da Orquestra Abalos “excelente conjunto musical de brillante sonoridad y alegre ritmo”, indicábase no texto do anuncio publicado no xornal El Pueblo Gallego.

Nesta década comezan a anunciarse animadas festa organizadas para celebrar a cena de Fin de Ano. No ano 1958, subliñando o “acogedor ambiente”, que as asistentes encontrarían, motivaban a asistencia co estimulo sun “Regalo personal sorpresa”. O 23 de decembro do ano 1962, o Hotel Universal, previas felicitacións de Pascuas e desexo de ventureiro ano, abría o período de solicitude de mesas para a cena e a animada festa de Fin de Ano.

Os actos na terraza xardín seguirían realizándose tal como viña ocorrendo, case que sen interrupcións, desde a apertura en 1892; así, no ano 1963 volveríase a repetir o ritual de anuncio de inauguración de tempada. Nesta ocasión coa intervención estelar dun conxunto musical que dirixía ” a excepcional violinista OLGA RAMOS” (na ilustración), ofrecéndose ademais a actuación da cantante de melodías modernas, MARISA; e, da interprete da canción española CHELO MORÁN. As actuacións complementábanse co servizo de “restaurant” e “dentro de un grato y distinguido ambiente en la mejor y confortable terraza de verano de Vigo”.

As inauguracións de tempada de verao e a celebración da despedida de ano, continuarían anunciándose ano a ano. Un par de novos exemplos: o 13 de xuño de xuño de 1964, coa intervención do Quinteto Veracruz, Amparito (La voz de oro de Madrid) e Mary Sol Campos e, a Cena-Baile de Fin de Ano de 1966, amenizada pola actuación dunha “Gran Orquesta que garantizaba ritmo e alegría”.

(12) ademais de pasaxeiro transportaban mercadorías e a estafeta. Por lei os ferrocarrís da época situaban o vagón de primeira (os de billetes de máis elevado custe) entre os de 3ª e 2ª, a fin de protexer a estes pasaxeiros, dos accidentes que se poderían producir por impacto con outros trens.

(13)Este xurista, xornalista e político galego fora, xunto a Segundo Moreno Barcia, inspirador e redactor do Proxecto de Constitución para o Estado Galaico de 1887. O artigo segundo deste proxecto dicía así: «Esta rexión eríxese en Estado autónomo ou soberano, e adopta a forma democrática-republicana para o seu goberno»

(14) Del estómago.—Las dispepsias (dificultad de digerir), atónicas catarral y flatulenta, dilatación del estómago, gastralgias (dolor de estómago), catarros crónicos, vómitos, ácidos y hasta las úlceras, por medio do un tratamiento especial y del cual contamos muchas curaciones. Del pecho.—Catarros crónicos, expectoración difícil y sanguinolenta, tos, bronquitis crónica, asma y tisis en sus primeros períodos, que tratamos por inyecciones medicamentosas modernas y de jugos orgánicos pulmonares, de resultados sorprendentes. Nerviosas.— Vahídos, histerismo, neurastenia, hipocondría, neuralgia, palpitaciones nerviosas, epilepsia, falta de sueño, memoria y parálisis. Afecciones de las vías genito-urinarias.— nefritis. cistitis, matriz, impotencia y sifilíticas. Hernias (quebraduras).—Se combaten por método «Especial Externo Medicinal Comprensivo».

(15)La instrucción que debería tener la mujer

En los modernos tiempos en que se ha dado importancia suma á la instrucción que debería darse á la mujer colocada en la sociedad, haciéndole participar de todos los humanos conocimientos, incluso aquellos que antes únicamente eran dominio del hombre, convendría hacer algunas observaciones acerca del rumbo que debería seguirse en la instrucción de esa mitad del género humano.

No hace ni medio siglo, que mujeres instruidas no más se encontraban en los claustros, negándose a las niñas hasta el aprender á leer y escribir, para que por medio de estas luces no se abriera su inteligencia, no vislumbrasen aquellos secretos que sus padres les tenían vedado penetrar. Y así, exceptuando estos faros de la religión, las demás mujeres vivían sumidas en la más crasa ignorancia.

Hoy día, habiéndose roto las cadenas de la ignorancia, la instrucción de la mujer llega á ser tan vasta como la del hombre, y en las naciones modernas la vemos ejercer las mismas profesiones que el hombre, y más aún, alguna abandonando el hogar doméstico y los quehaceres propios de su estado, se lanza á los clubs haciendo discursos, que llegan á exaltar los ánimos de una nación entera.

Algunas familias, comprendiendo que la instrucción de sus hijas consiste en el lujo y en la vanidad, les hacen aprender dos ó tres idiomas, desconociendo muchas veces la lengua de nuestra amada patria; en labores de que nada sirven y en otras superfluidades, que no acarrean más que gastos y de las que nunca jamás sacarán provecho.

No diremos tampoco que se haya de negar la instrucción á la mujer, muy al contrario; se le han de inculcar desde niña aquellos conocimientos útiles y necesarios, que le servirán algún día colocada en la sociedad, ya como madre de familia, ya como instructora delas de su sexo.

Conviene que no solamente tenga nociones de lectura y escritura, sino que es necesario poseer conocimientos gramaticales de nuestra lengua, para poder comunicarse con los demás, y para no tener que confiar los secretos de familia á otras personas que pueden perjudicarla.

También es necesario que tenga conocimientos de cálculo, y para saber administrar sus propios intereses, como también para poder suplir la falta de su marido en los casos de ausencia ó enfermedad; como igualmente para notar las entradas y salidas á fin de que no asciendan más los gastos que los ingresos.

Bueno será también que tenga ligeras nociones de higiene y economía doméstica, ya para la conservación de la salud, como para criar á sus tiernos hijos fuertes y robustos, y evitar aquellos gastos superfluos que pueden arruinar la familia.

En las labores es preciso que sepa además de coser con perfección, remendar las ropas usadas y practicarse en los zurcidos como también conocer el corte de las prendas de uso, y no solamente es necesario que lo ejerzan las niñas poco acomodadas sino también las de elevada posición, recordando que la augusta hija del rey Luis XVI de Francia, estando presa con su familia en el período de la revolución, se vio precisada á arreglarse y coserse sus vestidos.

Sobre todo es indispensable que esté fortalecida en la moral cristiana, á fin de conocer les principios fundamentales de nuestra religión y los preceptos que el Supremo Hacedor imprimió en el corazón del hombre y que son el fundamento de la buena armonía social, de la tranquilidad doméstica y del bienestar terrenal y eterno. Pues la religión dá vida al corazón y alegría al alma y es un lenitivo en nuestras adversidades y miserias.

De este modo, podrá inculcar á sus semejantes el amor á la virtud, al trabajo, á la economía, á la ilustración y en una palabra todo aquello que puede labrar la felicidad, huyendo de lo superfluo y aborreciendo el vicio y la ignorancia, causa de todos los males que nos afligen.

R. M. P.

(16)El nuevo dueño del Hotel Universal de Vigo D. Joaquín Rodríguez propietario del restaurante “El Moderno” de Redondela ha vendido este a D. Justo M. Tojeiro. (La Correspondencia Gallega : diario de Pontevedra: Año XX Número 5499 – 10 junio 1908.

(17)Mais adiante, faríase cargo do restaurante redondelán o seu fillo José Rodríguez Martínez. Durante moitos anos a cociña deste establecemento contou con grande sona, como exemplo dicir que en 1929 o concello de Porriño encargoulle o banquete que celebrou na honra de Antonio Palacios, á que estaban convocadas persoas sobranceiras de toda Galicia.

(18)El sábado se verifico en el Gobierno Civil de esta provincia la subasta de los servicios de fonda y hospedería del Lazareto de San Simón durante cinco años. No hubo mas postor que D. Joaquín Rodríguez, dueño del hotel Universal de Vigo, al cual le fue adjudicado. El señor Rodriguez recibirá una indemnización de 1.500 pesetas anuales y tendrá que prestar una fianza de 10.000 pesetas. El Correo de Galicia : Diario independiente de avisos y noticias: Num. s.n. (02/06/1909).

(19)Hotel de antiga e ben cimentada fama localizado na rúa de Príncipe da cidade de Vigo.

(20)Gaceta de Galicia (20/04/1911)

(21)O sábado 8 de marzo de 1924, o Faro de Vigo, publicaba unha nova anunciando a celebración dun banquete no restaurante do Hotel Universal, a fin de poñer fin ás festas do entroido dese ano. Atribuíase a organización do evento a Julio Rico Mier, en consideración de Propietario do Establecemento hoteleiro. Non puido ser contrastada a veracidade desta información nin encontrada explicación algunha á situación: tratouse dunha efémera propiedade; era Julio Rico, socio de Enrique Barciela?; foi un erro ou imprecisión do redactor do xornal ???.

(22)(El Pueblo Gallego, 05.08.1928).

BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

1. ARQUIVO E HEMEROTECA MUNICIPAL DE VIGO. Expediente: casa en la calle Carral, propiedad de D. Benito Gómez González- I.P.: Genaro de la Fuente y Domínguez (30 de mayo de 1888).

2. CONCELLO DE VIGO. CULTURA. Hotel Universal. http://hoxe.vigo.org/movemonos/h_universal.php?lang=gal#/

3. WIKIPEDIA. Hotel Universal. https://gl.wikipedia.org/wiki/Hotel_Universal

4. VÁQUEZ GIL, LALO/GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, X. MIGUEL. Os alcaldes e os concellos de Vigo. Os alcaldes do XIX. Páx. 56. Ediciones Cardeñoso /978-84-87379-70-3/.

5. PATRIMONIO GALEGO. Hotel Universal. http://patrimoniogalego.net/index.php/19635/2012/05/hotel-universal/

6. HOSTELTUR. AC Hoteles rehabilitará el Hotel Universal. https://www.hosteltur.com/05713_ac-hoteles-rehabilitara-edificio-antiguo-hotel-universal-vigo.html

7. MARTIÑON F.M.S. (16.09.2012). Barciela Iglesias, paradigma de la “cultura del esfuerzo”. Faro de Vigo. http://www.farodevigo.es/opinion/2012/09/16/barciela-iglesias-paradigma-cultura-esfuerzo/683501.html.

8. ALONSO M. (01.08.2008). El hotel Universal recupera su terraza, que será acristalada Atlantico. Atlántico. http://www.atlantico.net/articulo/vigo/hotel-universal-recupera-terraza-sera-acristalada/20080802100544043148.html.

9. FUENTE Mª.J; ANTÓN S. (30.05.2009) Compré la barra del Hotel Universal y monté el primer bar para mujeres. http://www.lavozdegalicia.es/noticia/vigo/2009/05/30/compre-barra-hotel-universal-monte-primer-bar-mujeres/0003_7751610.htm.

10. VIGO, CIUDAD OLÍVICA. FOTOS ANTIGUAS. (10.06.2014). Foto da orquestra de Olga Ramos. (https://www.facebook.com/369945483110187/photos/a.434235026681232.1073741825.369945483110187/536221743149226/).

11. EL Sr. PI Y MARGAL EN VIGO. (27.09.1892). Faro de Vigo.Portada

12. EL CENTRO REPUBLICANO DE VIGO (28.03.1893). Faro de Vigo.

13. BANQUETE MILITAR. (24.01.1906).Faro de Vigo. Portada

14. ENTRE PERIODISTAS, Un almuerzo.(25.08.1908) Faro de Vigo. Portada

15. CONSULTORIO ENFERMEDADES CRÓNICAS. (02.07.1909)Faro de Vigo.

16. HERNIAS Y QUEBRADURAS. (07.07.1909). Faro de Vigo.

17. EN LA CASA CONSISTORIAL. APROBACIÓN DE DICTÁMENES. Fixando Rasante para a construción da s parte do edificio para Benito Gómez González. (10.12.1904) Faro de Vigo.

18. SESIÓN PERMANENTE DEL AYUNTAMIENTO (22/03/1930). Aprobando solicitud de instalación de toldoEl pueblo gallego.

19. Num. 5225 (02/06/1908)COMPRA DEL HOTEL UNIVERSAL por Joaquín Rodriguez, que lo ha adquirido de los Sres. Gómez Román La idea Moderna: Diario democrático en Lugo.

20. ADXUDICACIÓN DOS SERVIZOS DE FONDA E HOSPEDERÍA dO Lazareto de San Simón. (02/06/1909)El Correo de Galicia: Diario independiente de avisos y noticias.

21. Faro de Vigo.

22. Faro de Vigo.